شیرابه آنغوره ferula ovin boiss دارای اثر ضد تشنج است و در رفع بیماریهای منشاء عصبی، دستگاه تنفس، اسپاسم حنجره و دستگاه هضم و آسم بکار می رود. ترکیبات گوگرد دار موجود در اسانس گیاه، از تولید چربی در بیماران با چربی خون بالا ممانعت می کند۴ (امید بیگی ر ۱۳۸۳) .
بخشهای سبز گیاه آنغوره نیز به عنوان سبزی خورده می شود ۴ (امید بیکی ر ۱۳۸۳) .
شیرابه آنغوزه دارای اثر ضد تشنج , قاعده آور و ضد انگل است . در رفع ییوست افراد مسن نیز کاربرد دارد۴ (امید بیکی ر ۱۳۸۳) .
جنس Ferula از ویژگی های فیتوشیمیایی قابل توجهی مانند دارا بودن سزکویی ترپن‌ها۵۶ (آپن دینو، ۱۹۹۷؛ گونزالس، ۱۹۹۷) و کومارین‌های سزکویی ترپنی برخوردار است۵۵ (احمید، ۱۹۹۹). علاوه بر این ماده‌ای ـ ا ـ پروپیل دو ـ بونیل دی سودلفیدیک ترکیب اصلی در روغن ferula ایرانی است۶۶ (خواجه، ۲۰۰۵).
F.hermonis که اسم گونه آن از واژه hormone گرفته شده است از جمله گیاهان دارویی معروف کشور لبنان میباشد که به خاطر اثرات شبه استروژنی مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر اثرات شبه استروژنی و فروتینین (appendion,2002). گیاه F.hormonis به عنوان یک کاهنده قوای جنسی در جنس نر نیز مطرح میباشد (zanoli,2005).
کُمای بیابانی Ferula foetida regel یکی از گیاهان دارویی ، خوراکی و علوفه‌ای مراتع بیابانی شرق ایران است که از قدیم الایام در استان خراسان در اوایل فصل رشد اندام رویشی وبویژه ساقه گلدهنده این گیاه مونوکارپیک را از طوقه قطع وبه مصرف دارویی،خوراکی می‌رسانده اند.
صمغی که از ریشه ذخیره ای گیاه دارویی باریجه (Ferula gummosa) استحصال می شود یکی از مهم ترین محصولات مرتعی است که در طب سنتی ایران به عنوان خلط آور در بیمارهای تنفسی و نیز ضد اسپا سم دستگاه گوارش استفاده می شود ولی مصرف عمده آن در صنایع جواهر سازی (چسب الماس ) و نیز به عنوان تثبیت کننده عطر و صنایع آرایشی می باشد .
از تمام قسمتهای گیاه Ferula gummosa boiss . با نام عمومی Galbanum ازخانواده Apiaceae ) Umbelliferae ) ، گم رزین گالبانوم بدست می آید. گالبانوم دارای خاصیت ضد انقباض (Antispasmodic ) ، ضد نفخ و بادشکن ( Carminative ) ، خلط آورExpectorant ) ) و محرک و مهیج (Stimulant ) است ۴۳ ( کریم پور س ۱۳۸۶) .
در استعمال داخلی ، گالبانوم برای معالجه برونشیت مزمن ، آسم ودیگر ناراحتی های قفسه ی سینه مفید است و یک محرک برای هاضمه است و هم چنین نفخ شکم ، دردهای زکام ( آنفولانزا ) و قولنج را کاهش می دهد ۴۳ ( کریم پور س ۱۳۸۶) .
در استعمال خارجی ، گالبانوم به عنوان ضماد برای تورم های اشتعالی ، زخم معده ، سوختگی ، جراحت و ناراحتی های پوستی استفاده می شود . البته خاصیت ضد صرع Antiepileptic )) و ضد تشنج(Anticonvulsant ) این گیاه توسط هیئت علمی دانشکده علوم پزشکی دانشکاه شهید بهشتی تهران طی مطالعه ای روی موشهای آزمایشگاهی در July ، ۱۹۹۷بررسی شد ۴۳ (کریم پور س ۱۳۸۶) .
فصل دوم
بررسی سوابق
۲-۱- بررسی سوابق :
بررسی سوابق طرح های مشابه و مطالعات نورالله عبدی و همکاران در سال ۷۸ در عرصه های منابع طبیعی نشان داده است که اثر عوامل مختلف می تواند بر روی گونه های متفاوت عملکرد متفاوت داشته و ارتباط ویژه ای بین پراکنش گونه های مختلف مرتعی و خصوصیات خاک، توپوگرافی وارتفاع از سطح دریا وجود دارد. از میان عوامل مورد بررسی،( ارتفاع از سطح دریا، شیب و جهت شیب ) گونه های خانواده پروانه آسا بیشتر تحت تأثیر ارتفاع از سطح دریا، مقدار شیب و عمق خاک قرار داشتند، در حالی که گونه های خانواده گندمیان نشان دادند که به طور عمده تحت تأثیر ارتفاع از سطح دریا، مقدار شیب و جهت شیب قرار دارند ۳۱ ( عبدی ن ۱۳۸۶ ) .
مطالعات انجام گرفته توسط آذرنیوند و همکاران بر روی تاثیر خصوصیات خاک و تغییرات ارتفاع بر پراکنش دوگونه درمنه (Artemisia aucheri) و (Artemisia.siberi ) به روش تصادفی سیستماتیک در منطقه ورد آورد گرمسار وسمنان نشان داد که خصوصیات ماده آلی، نیتروژن، بافت و گچ خاک وارتفاع از سطح دریا از مهم ترین عوامل موثر در پراکنش دو گونه مذکور بوده است ۱ ( آذرنیوند و همکاران ۱۳۸۶) .
۲-۱-۱- از نظر دارویی و فتو شیمی :
– بررسی های انجام شده در سال ۸۷ توسط جلیلیان و همکاران در استان کرمانشاه نشان داده است از هیدروکربنهای مونوترپنی چویل مثل آلفاپینن و بتاپینن در صنایع عطرسازی برای تولیدات استحمام و خوشبوکننده‌های هوا و مواد دارویی استفاده میشود ۱۶ ( جلیلیان ن ۱۳۸۷ ) .
– بر اساس گزارش معصومی از استان کرمانشاه ، از قسمت های هوایی چویل شامل برگ، ساقه، گل میوه استفاده می شود به این صورت که از برگ و ساقه های آن بعنوان معطر کننده در ظرف محتوی روغن استفاده می کنند ۴۹ (معصومی ۱۳۸۷)و از پودر شده میوه آن بعنوان معطر کننده غذا استفاده می کنند۴۹ (معصومی ۱۳۸۷).
– بررسی معصومی اضافه کرده است که از گیاه چویل Ferulago angulata در استانهای غربی کشور به عنوان ماده غذایی جهت معطر نمودن روغن حیوانی استفاده میشود ۴۹ (معصومی ۱۳۸۷)
– مطالعات انجام شده توسط معصومه خان احمدی نیز بیانگر این مطلب است که گیاه چویل بومی ایران و خاص منطقه غرب و جنوب غرب است از دیرباز به‌صورت سنتی و با افزودن به مواد لبنی به خصوص روغن، با ایجاد طعم بسیار مطبوع، از فاسد شدن آن جلوگیری و با قراردادن در لابلای گوشت برای مدتی آن را نگهداری می‌نموده اند۲۳ ( خان احمدی م ۱۳۸۷) .
– یافته‌های حاصل از تحقیق قلی وند در استان کرمانشاه در سال ۸۸ نشان می دهد که ۸۳% از افراد مورد مطالعه در درمان تعداد زیادی از بیماریهای خود از گیاهان دارویی استفاده می‌کنند ومعتقدند که داروهای گیاهی نسبت به داروهای شیمیایی ارزان تر و از نظر عدم ایجاد عوارض جنبی برتری دارند.بیش از ۲۷۵ گونه گیاهی در طب سنتی عشایر قشقایی دارای کاربرد دارویی هستند. همچنین برخی از مردم عشایر برای درمان بیماریهایی نظیر سرماخوردگی، دردهای عضلانی، اسهال، چربی خون، سردرد، سنگ‌کلیه و ناراحتیهای مجاری ادراری، نفخ شکم، دل درد، بیماری‌ای پوستی و … از گیاهان دارویی نظیر بابونه Anthemis persica ، چویل Ferulago angulate ، سیر Allium sativa ، لیزک یا بن سرخ Allium sp. ، آویشن Thymus daenensis ، پونه‌کوهی Mentha longifolia و … استفاده می کنند ۴۰ ( قلیوند م ۱۳۸۸) .
منابع ژنتیکی اصلی چنین گیاهانی همواره از عرصه‌های طبیعی بویژه اکوسیستم‌های خشک و نیمه خشک کشور ایران خاستگاه عمده گیاهان دارویی موجود است.
رضا امید بیگی در بررسی خود در خصوص گیاه باریجه آورده است که گیاه باریجه گیاهی چند ساله از تیره چتریان و Ferula gummosaاست که در طب سنتی ایران به عنوان خلط آور در بیمارهای تنفسی و نیز ضد اسپا سم دستگاه گوارش استفاده می شود ولی مصرف عمده آن در صنایع جواهر سازی (چسب الماس ) و نیز به عنوان تثبیت کننده عطر و صنایع آرایشی می باشد ۴ )امید بیگی ر ۱۳۸۳( .
طبق تحقیقات آپندینو ( در سال ۲۰۰۲ مشخص شده است F. hermonis که اسم گونه آن از واژه hormone گرفته شده است از جمله گیاهان دارویی معروف کشور لبنان میباشد که به خاطر اثرات شبه استروژنی مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر اثرات شبه استروژنی و فروتینین (appendion,2002). همچنین بررسی زانولو در سال ۲۰۰۵ موید این مطلب است که گیاه F.hormonis به عنوان یک کاهنده قوای جنسی در جنس نر نیز مطرح میباشد (zanoli,2005).
به هر حال با کشف فروتینین در F.ovina به نظر می‌رسد که اثرات فارماکولوژیکی و به خصوص شبه استروژونی گیاه F. ovina موضوع تحقیق مناسبی برای فارماکولوژیست‌ها باشد هر چند که مهمترین متابولیست‌های ثانویه موجود در گیاهان جنس ferula مشتقات سزکویی ترپنی میباشد. با این وجود به نظر می‌رسد تنوع متابولیلی در گیاه کما[۱] زیاد نیست و معدود به ۳ ترکیب ترپنونیدی (یک سزکویی ترژن و دومنوترپن) میشود. این در حالی است که در گونه‌های دیگر مخلوطی از سزکویی‌ترپن کومارین‌ها (ایران شاهی،۲۰۰۴؛ ایران شاهی، ۲۰۰۷). مانند F. persicu و F. szowitsiana ترکیبات گوگرد دار (ایران‌شاهی، ۲۰۰۳؛ با duan,2002; Rajanik anth, 1984) مانند F.persica، F. Foetida، F.asafoetida و F. ratabensis متابولیست‌های کیگوزیله (ایران‌شاهی،۱۰۰۸) مانند F. persica و سزکویی ترپن لاکتون‌ها (shikishima,2002; Suzuki,2004). مانند F. varia و F. pennineruis گزارش شده است۲ (محمد آقایی، ۲۰۰۶).
بررسی های انجام شده توسط رضا امید بیگی در سال ۸۳ که در مجله منابع طبیعی ایران چاپ شده است نشان می دهد که آنغوزه با نام علمی Ferula assa_foetida یکی از گیاهان مرتعی ایران است به سبب وجود ماده ای که از ان استخراج میشود. این ماده مصرف دارویی، صنعتی وارزش اقتصادی فراوانی برای روستائیان و صادرکنندگان دارد . صمغ آنغوزه که از ریشه گیاه استحصال میشود توسط رومیها مصرف می شد و امروزه بطور وسیع در هند به عنوان ادویه در تهیه برخی غذاها، انواع ماهی ،سبزیها و سس مورد استفاده قرار می گیرد. ساقه های جوان گیاه تازه انقوزه در نواحی خراسان و کرمان به مصرف غذایی می رسد.هم اکنون پمادی در بازار دارویی ایران به نام «ملیسان» وجود دارد که برای رفع تبخال استفاده شده و از فرآورده های همین گیاه می با شد۶ ( امید بیگی ر ۱۳۸۳ ) .
کمای ساورزی نیز در برخی از روستاهای حوالی کوه ساورز در استان کهگیلویه وبویراحمد به عنوان داروی ضد درد برای درمان مفاصل استفاده می گرد
۲-۱-۲- از نظر عوامل اکولوژیکی
بررسی ها ی انجام شده توسط میرطالبی و همکاران در سال ۸۶ بر روی گیاه آنغوزه شیرین نشان می دهد که آنغوزه شیرین از خاکهای شور با میزان آهک و رس بالا دوری می کند و در خاکهای شیرین و سبک واریزه ای مستقر می شود۵۲ ( میر طالبی آ و همکاران ۱۳۸۶).
قاسم شهسواری و همکاران در سال ۸۲ بر روی کُمای بیابانی در منطقه شرق بررسی کرده و اعلام کرده اند که کمای بیابانی یکی از گیاهان دارویی ، خوراکی و علوفه‌ای مراتع بیابانی شرق ایران است که از قدیم الایام در استان خراسان در اوایل فصل رشد اندام رویشی وبویژه ساقه گلدهنده این گیاه مونوکارپیک را از طوقه قطع وبه مصرف دارویی،خوراکی می‌رسانده اند .کمای بیابانی بهترین رشد خود را در ارتفاع ۱۲۰۰ تا۱۳۰۰ متر داشته و پراکنش کنونی آن محدود به مناطق دشتی با ارتفاع ۱۰۰۰ تا۱۶۰۰ متربا خاک عمیق است۲۹ (شهسوار کُندری ق و همکاران ۱۳۸۲) .
۲-۱-۳- از نظر رویشگاهها و اثر عوامل اقلیمی و آب و هوایی و …
مطالعات رضا امید بیگی تاکید دارد که گیاه آنغوزه در اراضی بایر مناطق گرم اسیا میروید. بومی استپ های شرق ایران و غرب افغانستان است. آنغوزه با نام علمی .Ferula assa-foetida L بومی استپ های ایران و قسمتهایی از افغانستان می باشد . در ایران این گیاه در استانهای فارس , کرمان , خراسان , یزد , سمنان , هرمزگان , سیستان و بلوچستان , اصفهان , لرستان, کهکیلویه و بویر احمد و بوشهررویش دارد۴ (امید بیگی ر ۱۳۸۳ ) .
ساجده کریم پور در بررسی خود در سال ۸۶ در مورد گیاه باریجه در منطقه شیروان در شرق کشور ، رویشگاه های عمده گیاه باریجه را ترکمنستان، افعانستان و بخش وسیعی از شمال و غرب ایران یعنیارتفاعات ۲۰۰۰-۴۰۰۰ متری با متوسط بارندگی ۲۵۰-۴۰۰ میلیمتر عنوان کره است ۴۳ (کریم پور س ۱۳۸۶) .
مطالعات امید بیگی در مناطق مرکزی ایران نیز در سال ۸۳ ، یکی از رویشگاههای با اهمیت باریجه را حوضه های آبخیز جنوب و غرب کاشان اعلام کرده که براساس آمار سال ۱۳۷۱ ، بیش از یک ششم باریجه صادراتی کشور(حدود یازده تن ) را بخود اختصاص داده است۴ (امید بیگی ر ۱۳۸۳) .
طبق تحقیقات انجام شده توسط عباس علی فرهنگی در استان خراسان در سال ۸۵ ، انغوزه در نواحی بایر و خشک ماسه ای و حاوی ترکیبات آهکی میروید، مناطق رویش این گیاه متنوع و از نظر ارتفاع، رویشگاه انقوزه هر چنداغلب در ارتفاعات بالای ۱۰۰۰مترمی باشد اما بیشتر در مناطق با پستی و بلندی زیاد و سنگهای مادر آهکی دیده میشود، این گیاه در برابر یخبندانهای شدید حساس ولی حداقل تا ۵-درجه سانتی گراد حرارت را تحمل میکند. آنغوزه در منطقه خاورمیانه به صورت خودرو می روید. مناطق کوهستانی و دامنه های هموار استپی با بارندگی بین ۱۰۰-۱۷۵ میلیمتر و دمای متوسط سالیانه بین ۲۱-۱۶ درجه سانتیگراد مناسب رشد این گیاه است ۳۸ ( فرهنگی ع ۱۳۸۵( .
ساجده کریم پور نیز در تحقیقات خود ؛ باریجه را بومی نواحی کوهستانی مرطوب و نیمه خشک ایران و چند کشور حوضه دریای مدیترانه معرفی کرده و ادامه داده است که عمده رویشگاههای گیاه باریجه در استانهای خراسان ، اصفهان ، تهران ، مازندران ، مرکزی و زنجان می باشد ۴۴ (کریم پور س ۱۳۸۶ ) .
کمای ساورزی نیز از انواع کما است که بیشترین رویش را در نواحی سردسیری به ویژه ارتفاعات بالای ۱۸۰۰ متری ازسطح دریا دارد .
فصل سوم
مواد و روش ها
مواد و روش ها :
این تحقیق دربهار و تابستان سال ۱۳۹۰ در کوه ساورز واقع در منطقه دیلگون در ۸۵ کیلومتری جنوب غرب شهر یاسوج در طول جغرافیایی ۳۰ درجه و ۴۰ دقیقه و ۳۸ ثانیه و عرض جغرافیایی ۵۱ درجه و ۱۲ دقیقه تا طول جغرافیایی ۳۰ درجه و ۴۳ دقیقه و عرض جغرافیایی ۵۱درجه و ۱۴ دقیقه و به طول ۲۴ کیلومتر انجام شد .
معرفی استان :
استان کهگیلویه و بویر احمد با مساحت ۱۶۲۶۴ کیلومتر مربع، بین ۲۹ درجه و ۵۶ دقیقه تا ۳۱ درجه ۲۷ دقیقه عرض شمالی و ۲۹ درجه و ۵۳ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۵۳ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ واقع شده است و حدود یک درصد مساحت کشور را به خود اختصاص داده است. این استان در جنوب غربی ایران قرار گرفته و از شمال به استان چهارمحال بختیاری ، از جنوب به استانهای فارس و بوشهر،از شرق به استانهای فارس و اصفهان و از مغرب به استان خوزستان محدود می شود.منطقه سردسیر به وسعت بیش از ۷۰۰۰ کیلومتر مربع در شرق و شمال استان واقع شده است و بطور متوسط ۱۵۰۰ متر مربع از سطح دریا ارتفاع دارد. متوسط بارندگی سالانه دراین ناحیه ۶۰۰ میلیمتر و حداقل درجه حرارت ۱۰- و حداکثر ۴۵ درجه سانتی گراد است
۳-۳- منطقه ساورز :
ساورز رشته کوهی مرتفع که از شرق به غرب امتداد یافته و در۸۰ کیلومتری جنوب غربی شهر یاسوج قرار گرفته است .این رشته کوه به لحاظ زمین شناسی بخشی از طاقدیس ساورز saverz anticline ) ) در چرام و کهگیلویه و در زون چین خوردگی زاگرس folded zon ) (یک ساختمان طاقدیسی موسوم به ساورز (saverz mountaine) در جهت شمال غرب به جنوب شرق که همان روند عمودی چین خوردگی زاگرس می باشد وجود دارد . پلانچ جنوب شرقی این طاقدیس در منطقه باگوشی شهرستان ممسنی استان فارس وپلانچ شمال غربی آن در انتهای دشت طسوج واقع است ۵۵ ( سایت صنایع ومعادن ) .
این طاقدیس تقریبا یک طاقدیس متقارن می باشد به نحوی که شیب توپوگرافی و زمین شناسی آن در یالهای آن به هم نزدیک است . بلندترین ارتفاع طاقدیس ساورز ۲۴۷۰ متر در منطقه دلی ناز می باشد . این طاقدیس در پلانچ جنوب شرقی شامل سازندهای سروک – ایلام ، گورپی و آسماری و گچساران می باشد ولی در بخش عمودی از طاقدیس عمدتا از سازندهای آسماری تشکیل شده است . طاقدیس ساورز در بخش جنوب شرقی تحت تاثیر گسل قطر کازرون جابجایی زیادی دارد این طاقدیس در امتداد خود شامل کوههای قلات ، کت ، ساورز ، سادات و پاگه می باشد ۵۵ ( سایت صنایع ومعادن ) .
طاقدیس ساورز بین دو طاقدیس چاشت خوار در جنوب غرب و طاقدیس زرآورد در شمال شرق قرار گرفته است . باتوجه به لیتوسفری این طاقدیس که عمدتا آهکهای کارستیک آسماری می باشد چشمه ها و نهرهای بزرگ آب از این طاقدیس ایجاد شده است که مهمترین آنها رودخانه سرآستانه و طسوج می باشد که در دو یال جنوبی آن ایجاد شده است و سرچشمه رودخانه دیگری تنگه تامرادی است که سرشاخه رودخانه تنگ شیو را تشکیل میدهد ۵۵ ( سایت صنایع ومعادن ) ( تصویر۳- ۱) .
تصویر ۳- ۱ – نمای کلی از ساورز جنوبی (طسوج ) – عکس محقق
۳-۴- زمین شناسی کوه ساورز :
از نظر زمین شناسی ساختمان این طاقدیس متاثر از گسل مهمی در منطقه می باشد و آن بخش جنوب شرقی است که توسط گسل قطر کازرون قطع می نماید این گسل در سالهای اخیر چندین زلزله را ایجاد نموده است که حداکثر آنها ۵/۵ درجه در مقیاس ریشتر قدرت داشته است ۵۵ ( سایت صنایع ومعادن ) .
سایر عوامل تکتونیکی در این طاقدیس شامل گسل های متعدد کوچک است که در بعضی نقاط تعداد آنها نسبتا زیاد بوده و به دلیل این امر شکستگیهایی در لایه های آهکی ایجادنموده است که در نتیجه ذخیره گاهای مناسبی برای ایجاد سفره های آبی فراهم نموده استس۵۵ ( سایت صنایع ومعادن ) .
یکی از نقاط مهم پر آب یال غربی طاقدیس ساورز منطقه طسوج و گلبار میباشد که تفرجگاهی بسیار مهم وزیبا است و همانطور که قبلا گفته شد طاقدیس ساورز عمدتا شامل سازندهای آسماری است که در بالا رسوبات عهد حاضر و کوته های جوان روی آن قرار می گیرد و به ندرت نیز سازند گچساران روی آن را می پوشاند ۵۵ ( سایت صنایع ومعادن ) .
