۲- سعدی از سرزنش خلق نترسد هیهات

غرقه در نیل چه اندیشه کند باران را

۳- کامجویان را ز ناکامی چشیدن چاره نیست

بر زمستان صبر باید طالب نوروز را

بیت بالا نمونه‌ای از تمثیل است که با تعریف دکتر مرتضایی مطابقت دارد اما واقعیت این است که بین تمثیل و تشبیه مرکب تفاوت‌هایی وجود دارد که این دو قالب بیان را از هم جدا می‌سازد. « ۱- در تشبیه مرکب حتماً ادات تشبیه (مذکور یا محذوف) بکار می‌رود ولی در تمثیل خبری از ادات تشبیه نیست.
۲- طرف دوم تشبیه مرکب، مشبهٌ‌به است ولی در تمثیل، طرف دوم در حکم مثالی است برای طرف نخست.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۳- در تشبیه مرکب رابطه‌ی بین طرفین «مانندگی» است ولی در تمثیل طرف دوم برای اثبات موضوعی و مطلبی در طرف نخست آورده می‌شود.
۴- تمثیل برخلاف تشبیه مرکب، یک نوع استدلال ادبی است.» (یاسینی، ۱۳۸۳: ۶۱)
کاربرد تمثیل و اسلوب معادله در سبک هندی چنان زیاد است که به عنوان یکی از مهمترین خصیصه‌های این سبک محسوب کرده‌اند. و «نظیری نیشابوری با روی آوردن به «تمثیل و اسلوب معادله» شکل اصلی تصویر سازی‌های خود را رقم می‌زد در جریان شکل‌گیری تمثیل و اسلوب معادله بی‌شک، نظیری نیشابوری اولین شاعری است که با بسامد کاربرد بسیار بالا آن را یکی از مهمترین عناصر بیانی شعر خود قرار داده است، یعنی تمثیل را باید یکی از مهمترین شاخصه‌های سبک شعر نظیری نیشابوری دانست.» (حسن پورآلاشتی، ۱۳۸۴: ۷۲)
همانطور که ملاحظه شد ما تمثیل و اسلوب معادله را با هم ذکر کرده‌‌ایم اما به هیچ وجه این به معنای یکی بودن آنها نیست «هر چند اساس هر دو مبتنی بر ادعایی کردن و برای اثبات مدعا دلایل شاعرانه پیش کشیدن؛ یا به تعبیر دیگر، شاعر در یک مصراع موضوع و مفهومی ذهنی را عنوان می‌کند و در مصراع دیگر با ذکر مثالی حسی از طبیعت، اشیاء، امور مربوط به زندگی و … قرینه‌ای برای آن می‌آورد. اما با این تفاوت که در اسلوب معادله دو مصراع کاملاً از لحاظ نحوی مستقل‌اند و هیچ حرف ربط یا شرط یا چیز دیگری آنها را حتی معنیاً به هم مرتبط نمی‌کند.» (همان: ۷۳)
نظیری نیشابوری بیشتر از هر چیزی به تمثیل و اسلوب معادله توجه داشته است و همین «توجه فراوان نظیری نیشابوری به تمثیل و اسلوب معادله موجب شده است که شعرش از جریان تجرید و انتزاع که در عصر او در غزل فارسی گسترش یافته بود به دور ماند؛ اگرچه یک سوی تصاویر شعر او را معمولاً امری ذهنی می‌سازد اما حضور طبیعت و انسان در سوی دیگر آن، موجب حیات و پویایی تصاویر و نیز عینیت آن شده است مانند نمونه‌های زیر:

تمنایش چو گردد گرد خاطر مضطرب گردم

چو محتاجی که گردد در سرایش میهمان پیدا
(۳۷، ۶)

چو پیدا گردم از راهی چنان یاران رمند از من

که بد مستی میان جمع هشیاران شود پیدا
(۳۶، ۲)

تمثیلی که در ابیات بالا بکار رفته است عناصر آنها برگرفته از امور مربوط به زندگی آدم‌هاست، از ۳۴۰ مورد تمثیل و اسلوب معادله‌ای که در غزلیات نظیری نیشابوری بکار رفته است ۱۹۰ مورد آن تمثیل است که ۵۵ درصد را به خود اختصاص داده است. نمونه‌هایی از تمثیل در غزلیات نظیری نیشابوری: