۲-۵-۲٫ تشکیل و محل جایگزینی اسانس‌ها
دانشمندان معتقدند که این مواد ممکن است یا به طور مستقیم از تغییرات پروتوپلاسم و یا در اثر تجزیه شدن لایه‌های رزینی شده دیواره سلولی و یا در اثر هیدرولیز بعضی از گلیکوزیدهای مشخصی به وجود آید (۱۱و۱۲).
محل تشکیل و جایگزینی روغن‌های فرار به تیره‌های گیاهی بستگی دارد. مثال در گیاهان تیره نعنائیان روغن‌های فرار در تارهای ترشح کننده، در تیره فلفل در سلولهای پارانشیم، در تیره چتریان در لوله‌های روغنی و سرانجام در تیره‌های کاج و نارنج در مجراهای لیزیژن و شیزوژن تشکیل می‌شوند. همچنین در اسانس گلسرخ مقدار قابل ملاحظه‌ای در گلبرگهای آن موجود است. میزان این روغن‌ها در اندامهای گیاهان متفاوت است. به عنوان مثال اسانس در گیاهان تیره مخروطیان در تمام بافت‌های گیاهی وجود دارد، در صورتی که در گلسرخ، فقط در گلبرگ و در دارچین در پوست و برگ و در میوه چتریان فقط در پریکارپ و در نعنائیان در تارهای ترشح کننده و برگها و سرانجام در یک نوع نارنج در گلبرگ و در نوع دیگر در پوست آن یافت می‌شوند (۱۲).
اسانسها ممکن است خاصیت دور کنندگی حشرات را داشته باشند و بدین وسیله از خراب شدن گلها و برگها جلوگیری نمایند و حتی ممکن است به علت جلب‌کنندگی حشرات عمل گرده افشانی را تسهیل نمایند (۱۱).
۲-۵-۳٫عوامل مؤثر در کیفیت اسانس‌ها
الف) آب و هوا: از عوامل تأثیرگذار در ترکیب‌های موجود در یک گیاه به شمار می‌رود. نباید تصور کرد که در آب و هوای گرم همیشه گیاهان غنی از مواد مؤثر پرورش می‌یابند. از سوی دیگر در آب و هوای سرد، معمولاً مواد مؤثر گیاهی پایین می‌آید و به طور کلی گیاه، همیشه در شرایط طبیعی رشد و نمود خود دارای بیشترین مواد مؤثر و مرغوبترین ترکیب‌ها خواهد بود.
به همین صورت حتی ارتفاع از سطح دریا نیز در میزان مواد موثر یک گیاه بوده و تحقیقات نشان داده است که هر یک از گونه‌های گیاهی، دارای یک ارتفاع مطلوب است که در آن حداکثر فعالیت را دارا خواهد بود.
ب) نور: می‌تواند نقش مهمی در ترکیب‌های شیمیایی گیاه داشته باشد به طوری که بعضی از گونه‌های گیاهی در صورت کشت در مجاورت نور غددمترشحه بیشتری ساخته و اسانس بیشتری ترشح می‌کنند (۲۲).
ج) زمان جمع‌ آوری گیاه: از جمله عوامل مهمی که در میزان مواد مؤثر گیاهان، تأثیر داشته و می‌بایستی در هنگام جمع‌ آوری گیاهان به ویژه دارویی و معطر مورد توجه قرار گیرند، زمان برداشت است. مواد تشکیل دهنده اندامهای یک گیاه در زمان های مختلف بسیار متفاوت می‌باشد و باید در زمان مناسب، اندامی که دارای بیشترین میزان ماده مؤثره است جمع‌ آوری گردد.
د) اندام مورد مصرف گیاه: روغن‌های فراری که از قسمت‌های مختلف یک گیاه به دست می‌آیند ممکن است از نظر خواص فیزیکی و شیمیایی و بو با هم اختلاف داشته باشند، و یا به عبارتی ترکیب‌های عمده آنها متفاوت هستند. به عنوان مثال روغن فراری که از پوست دارچین به دست می‌آید حاوی مقدار زیادی آلدهیدسینامیک می‌باشد، در صورتی که اگر این روغن‌ را از برگ‌های آن بدست آوریم ترکیب اصلی آن اوژینول بوده و نیز اگر این روغن را از ریشه‌های همین گیاه استخراج کنند ترکیب اصلی آن کامفور می‌باشد، همچنین اسانس پوست درخت دارچین دارای ترکیب‌های سینامالدئید است، در حالی که برگ‌ همین درخت شامل اوژنول است. اسانسها که توسط گونه‌های متفاوت گیاهان تولید و در اندامهای مختلف ذخیره می‌گردند رابطه مستقیمی با بیوسنتز، متابولیسم و فعالیت‌های بیولوژیکی گیاه دارند که تابع شرایط اقلیمی محیط زیست‌گیاه هستند. عوامل مختلفی مانند زمان برداشت محصول، نحوه جمع‌ آوری، طریقه خشک کردن، بسته‌بندی و نگهداری در انبار برکیفیت و کمیت اسانسهای گیاهی مؤثر هستند (۱۲).
ه) نوع خاک از لحاظ ترکیب، میزان رطوبت و اسیدیته: برای مثال درصد آلکالوئید گیاهانی که حاوی آلکالوئید می‌باشند در نواحی مرطوب، زیادتر از مناطق خشک است و این امر به جنس خاک نیز ارتباط دارد، زیرا در نواحی خشک درصد ازت خاک کم بوده و هر قدر منابع ازت در دسترس گیاه زیادتر باشد، درصد آلکالوئید نیز زیادتر خواهد بود. از طرفی دیگر فاکتورهای ذکر شده برروی مقدار روغن‌های فرار دخالتی نداشته و برعکس گیاهان آلکالوئیددار، مقدار روغن فرار گیاهانی که در نقاط خشک رشد می‌نمایند بیشتر است (۳۱).

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۲-۵-۴٫ تأثیر مناطق رویشی بر میزان اسانس
روغن‌های فرار یا اسانس‌ها هم از نظر مقدار و هم از نظر ترکیب‌های سازنده، تحت‌تأثیر عوامل مختلف محیطی و درونی هستند.
مناطق رویشی گیاه اکالیپتوس از جمله نورآباد، تهران و … نشان داده‌اند که در میزان اسانس و ترکیب‌های موجود در گونه‌ اکالیپتوس کامالدولنسیس برحسب محیط رویشی تغییراتی حاصل شده است. تأثیر مناطق اکولوژیکی بر گیاهان بسیار چشمگیر است. به طوریکه از نظر بازده اسانس منطقه نورآباد سه برابر تهران و حدود ۵/۱ برابر از بهشهر بیشتر بود (۱۲).
۲-۵-۵٫ کمیت و کیفیت اسانس در اندامهای مختلف
اسانس‌های حاصله از نظر کیفیت و کمیت و همچنین اجزاء و عناصر تشکیل دهنده از اندامی به اندام دیگر تفاوت دارند. به طوری که مثلاً تولید کنندگان عطر و ادکلن می‌دانند که اسانس‌های حاصله از گلهای نارنج تلخ در مقایسه با اسانس استخراج شده از پوست و میوه این گیاه از کیفیت و ارزش بیشتری برخوردار می‌باشد.
از این رو یکی از مهمترین مسایل گیاهان دارویی مطالعه و تحقیق در مورد اسانس موجود در اندامهای مختلف گل و گیاه و مقایسه آنها از نظر کمیت و کیفیت با یکدیگر می‌باشد. اسانس‌ها معمولاً در داخل سلولهای گیاهی به شکل قطرات کروی و گلبول مانند جای دارند (۱۰).
۲-۶٫ ویژگی های اسانس ها
۲-۶-۱٫ خواص فیزیکی اسانس‌ها
اسانسهای استخراج شده از گیاهان آروماتیک مختلف به طور کلی در کشورهای مناطق معتدل و گرم مانند مدیترانه و کشورهای گرمسیری واقع شده‌اند. این روغن‌ها مایع، فرار، شفاف و ندرتاً رنگی بوده، قابل‌حل در چربی و سایر حلالهای آلی که به طور کلی دانسیته کمتر از آب دارند می‌باشند. از جمله در اتر، الکل و کلروفرم بی‌سولفیت کربن، هگزان، اتیل استات و استون قابل حل می‌باشند.
به طور کلی اسانس‌ها، با آب غیرقابل اختلاط می‌باشند ولی می‌توانند به اندازه کافی در آب حل شوند و بوی خود را به آب انتقال دهند و به این ترتیب بوی آبهای معطر مربوط به این حلالیت جزئی آنها می‌باشد.
اسانس‌ها دارای ضریب شکست قوی هستند و اکثراً روی نور پلاریزه مؤثر می‌باشند. قدرت چرخش اسانس‌ها اغلب وسیله مناسبی جهت تشخیص آنها می‌باشد (اسانس نعنا طبیعی چپ‌گرد است ولی نوع مصنوعی آن راسمیک است) (۸۳و۱۱و۲۲).
برخی ترکیب‌های اسانسی در دمای پایین جامدند و استئاروپتن نام دارند: مانند، منتول، تیمول و کامفور و بعضی دیگر در درجه حرارت پایین مایع می‌باشند که اولئوپتن نامیده می‌شوند (۹).
اسانس‌ها در معرض هوا تغییررنگ می‌دهند. بوی اسانس‌ها مربوط به ترکیب‌های مشخصه موجود در آنهاست. این مواد به دلیل فرار بودن در بخار آب از لیپیدها یا روغن ثابت^[۳۳] و روغن‌های چرب^[۳۴] مانند روغن نارگیل یا روغن کرچک متمایز می‌گردند، به همین دلیل به آنها روغن‌های فرار یا روغن‌های اتری نیز گفته می‌شود.
مزه اسانس‌ها مانند بوی آنها متفاوت است به طوریکه بعضی با مزه ملایم و برخی نیز تند و گس‌مانند و تعدادی هم شیرین هستند. بو و طعم روغن‌های فرار اسانس‌ها عمدتاً به دلیل وجود مواد اکسیژن‌دار آنهاست.
وزن مخصوص آنها معمولاً از آب کمتر است (اسانس‌های کانل، ژیروفل وساسافراس وزن مخصوصشان بیشتر از آب است) (۳۳).
۲-۶-۲٫ خواص شیمیایی اسانس‌ها
اسانس‌ها مخلوط پیچیده‌ای از ترکیب‌های طبیعی هستند که می‌توانند حاوی ۲۰ الی ۶۰ ترکیب با غلظت‌‌های متفاوت باشند. آنها به وسیله ۲ یا ۳ ترکیب اصلی که غلظت نسبتاً بالایی دارند (۲۰-۷۰%) در هنگام مقایسه با سایر ترکیب‌های موجود در مقادیر ردیابی شده، مشخصی می‌شوند
(۸۲). ولی فقط عده محدودی از این اسانس‌ها از یک ترکیب شیمیایی ساخته شده‌اند، مثل بنزآلدهید در روغن بادام تلخ و متیل سالسیلات در روغن سبز زمستانه^[۳۵]. اسانس‌ها معمولاً از منوترپن‌ها و سسکوئی‌ترپنها تشکیل شده و به صورت هیدروکربن‌ها، آلدئیدها، کتونها واسترهایی با زنجیره‌ کوتاه از اسیدهای چرب می‌باشند. به غیر از اسانس‌هایی که از گلیکوزیدها مشتق شده‌‌اند (روغن خردل و روغن بادام تلخ). به طور معمول ساختمان شیمیایی اسانس از هیدروکربن‌ها و ترکیب‌های اکسیژنه‌ای که از هیدروکربن‌ها مشتق می‌باشند ساخته شده‌اند. در بعضی روغن‌‌ها مثل روغن تربانتین، قسمت عمده ساختمان شیمیایی آن از هیدروکربن و مقدار کمی از ترکیب‌های اکسیژنه ساخته شده است. در روغن‌های دیگر قسمت عمده آنها از ترکیب‌‌های اکسیژنه تشکیل یافته‌‌اند، مثل اسانس خردل که ۹۳ درصد آن از الیل ایزو – تیوسیانات و اسانس میخک که ۸۵ درصد آن از مواد فنلیک مثل اوژنول تشکیل شده است. همچنین در بعضی از آنها ترکیب‌های ایندولی و سولفید (در روغن خردل الیل) موجود است. اسانس‌ها در کل مخلوطی از ۲۵۰۰ نوع ترکیب هستند که تاکنون شناسایی شده‌‌اند که از ۱۰۰ عدد آنها بیشتر استفاده‌ می‌شود. به صورت متفاوت از کل این ترکیب‌ها در عطرسازی استفاده می‌شود بنابراین اسانس‌ها با در نظر گرفتن ترکیب‌های بسیار متنوع آن کاربرد بسیار وسیعی در صنایع مختلف دارند که قابل بررسی و آزمایش می‌باشند.
۲-۷٫ اثرات فارماکولوژی اسانس ها (۵۴و۵۵)
اسانس ها از راه های مختلف به ویژه از طریق پوستی و استنشاق از راه بینی وارد بدن می شوند و این مواد با آزادسازی اندورفین و انکفالین که ترکیبات پروتئینی تولید شده در پایانه های عصبی می باشند (مورفین های داخلی بدن)، آستانه تحریک درد را در بدن افزایش داده و باعث تسکین درد و آرامش جسمی و روانی می گردند. به طور کلی اثرات ترکیبات موجود در اسانس ها شامل موارد زیر است:

1. 1. استرها : رفع التهاب ، ضد انگل ،آرامش بخش و مسکن

1. 1. ترپن ها : رفع التهاب ، ضد آلرژی ، ضد عفونی کننده و خلط آور

1. 1. آلدئید ها : رفع التهاب ، ضد روماتیسم ، گشاد کننده عروق و آرامش بخش

1. 1. کتون ها: نرم کننده ،برطرف کننده ضایعات پوستی و تبخال

1. 1. فنول ها: ضد باکتری ، ضد ویروس ،ضد انگل و ضد قارچ

1. 1. الکل ها: میکروب کش

۲-۷-۱٫ اثرات گوارشی
مصرف خوراکی اسانس باعث تحریک ملایم غشاهای موکوسی دهان و دستگاه گوارش می شود. همچنین ایجاد احساس گرمی و افزایش بزاق را به دنبال دارد.به همین دلیل، اسانس ها به عنوان بادشکن و ضد نفخ موثرند.
سایر اثرات گوارشی اسانس ها عبارتند از : ضد اسپاسم گوارشی و جلوگیری از اشتهای کاذب (اسانس زیره سبز^[۳۶]) ، هضم کننده (اسانس ترخون^[۳۷]) ، ضد اسهال خونی (اسانس مرزه^[۳۸]) و ملین (اسانس بهار نارنج^[۳۹])
۲-۷-۲٫ اثرات قلبی و عروقی
روغن های حاوی ترکیبات آنتی اکسیدان از شکنندگی عروق و بروز سکته های قلبی جلوگیری می کنند.
۲-۷-۳٫ اثرات تنفسی
از روغن های اسانسی حاوی سینئول ، اوکالیپتوس ، منتول و روغن لیمو در فرموله کردن داروهای بینی جهت درمان برونشیت و رینیت استفاده می کنند. همچنین روغن های اسانسی حاصل از گیاه لیمو^[۴۰] به شکل استنشاقی جهت کاهش سرفه کاربرد دارد. دیگر اثرات تنفسی اسانس ها عبارتند از :
خلط آوری (اسانس زوفا^[۴۱]) و ضد اسپاسم ریوی ( اسانس درمنه دشتی^[۴۲]) (۲۶و۷۳).
۲-۷-۴٫ اثر کاهش قند خون
ترکیب دی فنیل آمین موجود در روغن اسانس گیاه درمنه پایین آورنده قند خون می باشد.
۲-۷-۵٫ اثرات ضد میکروبی و ضد قارچی
یکی از بارزترین اثرات روغن های اسانسی ، اثرات ضد میکروبی و ضدقارچی آنهاست که در این مورد مقالات متعددی منتشر شده است (۶۷و۷۰). باکتری های گرم مثبت در مقابل اثرات ضد میکروبی روغن های اسانسی حساس تر از باکتری های گرم منفی می باشند (۸۶).
۲-۷-۶٫ اثرات پوستی