فایل شماره 7258 |
تصویر ۷۸– ۳٫ رعایت کرسیبندی در کتیبه دو طبقه، استفاده از دو کرسی اصلی جهت توازن حروف ۱۳۹
تصویر ۷۹– ۳٫ نمونه ای کتیبه بهخط ثلث، داخل نقارهخانه صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر:آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی ۱۴۰
تصویر ۸۰– ۳٫ رعایت کرسیبندی در کتیبه کمربندی دو طبقه، استفاده از دو کرسی اصلی جهت توازن حروف ۱۴۰
تصویر ۸۱ – ۳٫ نمونه ای کتیبه بهخط نستعلیق، ورودی ایوان طلا به طرف دارالسعاده، مجموعه زیارتی امام رضا(ع)، مأخذتصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳ ۱۴۰
تصویر ۸۲– ۳٫ رعایت کرسیبندی در کتیبه نستعلیق، استفاده از چهار کرسی اصلی جهت توازن حروف ۱۴۰
تصویر ۸۳ – ۳٫ نمونه ای الواح ترنجی، خط رقاع آمیخته بهثلث، ایوان طلای صحن نو، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی ۱۴۱
تصویر۸۴– ۳٫ استفاده از کرسیبندی بیشتر نسبت بهکتیبههای افقی طوماری و قاببندی …… ۱۴۱
مقدمه
هنر ایران در دوران اسلامی هنری مقدس است که درکوچکترین اجزای آن نشانه های دانش و تفکر وجود دارد. یکی از ابعاد هنر اسلامی، معماری میباشد و کتیبهنگاری بخشی از تزیینات معماری اسلامی محسوب میگردد. با بررسی کتیبههای بهجا مانده از معماری اسلامی ایران میتوان بهشناخت کامل و عمیقی از هنر مذهبی دست یافت و بهاستناد تاریخی آن پیبرد. علاوه بر آن با بررسی جنبه های هنری و بصری موجود در این کتیبهها قابلیت های بصری آن شناخته شده و شیوه های مختلف خط مورد استفاده درآن بازشناسی می شود. از آنجایی که بیشترین کاربرد کتیبهنگاری اسلامی در ابنیه مذهبی بهخصوص آرامگاهها، مدارس، مساجد و مجموعههای زیارتی بوده است، مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با در برداشتن تزیینات بیشماری از معماری، همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. این مجموعه زیارتی که همزمان با شکل گیری بنای قبه مبارک علی بن موسی الرضا (ع)، در شهر مشهد ایجاد شده است بهمرور زمان دستخوش بازسازی و مرمتهای بیشماری در ادوار متمادی تاریخ بوده و همواره کتیبهنگاری بخش مهمی از جنبه های بصری و تزیینی موجود در این مجموعه زیارتی قلمداد شده است. در این راستا با تمرکز بر موضوع کتیبهنگاری میتوان خطوط مورد استفاده در کتیبههای این مجموعه را بر اساس ویژگیهای بصری آن شناسایی و دستهبندی نمود و این کتیبهها را از منظر شکل، ساختار، رنگ و نوع ترکیببندیهای به کار رفته در آن مورد مداقه قرار داد.
در این پژوهش با تمرکز بر موضوع مورد بررسی در فصل نخست، کلیات پژوهشی که در برگیرنده ساختار اصلی این پایان نامه است و شامل بیانمسأله، اهداف پژوهش، اهمّیّت و ضرورت تحقیق، سوالات، پیشینه تحقیق، روش و ابزارگردآوری، روش انجام تحقیق و روش تحلیل اطلاعات میباشد، آورده شده است و پس از آن تاریخچهای اجمالی از روند ساخت کالبدی مجموعه زیارتی امام رضا (ع) و کتیبههای شکل گرفته از دوره های مختلف تاریخ در اماکن متبرکهی این مکان مقدس مطرح شده است و درباره روند ساخت هریک از صحنها، رواقها و کتیبههای ایجاد شده در هر دوره از ابتدای شکل گیری این مجموعه تا دوره معاصر بررسیهایی صورت گرفته است و نام هنرمندان و بانیان هر یک از بناهای موجود در این مجموعه زیارتی عنوان شده و پس از آن در بخش دیگر از همین فصل، تعیین برخی از تعاریف بهکار رفته در این رساله آمده است. در فصل دوم، کتیبهها از منظر متن، قالب و شکل کلی، خط و ترکیب خط در کتیبه، مواد و مصالح ساخت و رنگ گونهشناسی شده، به طوریکه از منظر متنکتیبههای مذهبی، احداثیه و مذهبی – احداثیه معرفی گردیده و از منظر قالب و شکل کلی، کتیبهها در بخشهای طوماری، قاببندی و الواح مورد بررسی قرار گرفتهاند و روند استفاده از قلمهای کوفی، ثلث و نستعلیق که از کاربردیترین خطوط مورد استفاده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) میباشند در کتیبهنگاری مطرح گردیده است. همچنین در بررسی ترکیب خط در کتیبه، کتیبهها از نظر تکسطری، مادر و بچه، طوماری دو طبقه و سه طبقه و کتیبههای کمربندی مورد مطالعه قرار گرفتهاند. در بررسیهایی که پیرامون مواد و مصالح انجام شده است، نیز کتیبهها از منظر فن اجرا در انواع کاشیکاری، سنگ، گچ، تزیینات چوبی، فلزکاری و آیینهکاری مورد مداقه قرار گرفته است. در فصل سوم نیز قابلیت های بصری کتیبههای این مجموعه زیارتی از منظرهای مختلفی چون: کیفیات بصری که شامل: آهنگ بصری، تعادل، تباین، ترکیببندی و تناسب میباشند و ویژگیهای حروف کتیبهها که شامل: افراشتهها، حروف کشیده، گرد اندامها و حروف کوتاه میباشند و همچنین فضاهای ایجاد شده در بین حروف مورد مطالعه قرار گرفته و تحلیل شده است. فصل چهارم که شامل نتیجهای از کل روند پژوهش میباشد، در برگیرنده جمعبندی کلی مطالب، پاسخ بهسوالات ابتدای پژوهش و پیشنهادات میباشد. لازم بهذکر است که در قسمت پیوست مطالب چندی از کتیبههای این مجموعه زیارتی در جداولی از منظر: متن، تاریخ کتابت، هنرمندان، بانیان، نوع خط و فن اجرا آورده شده است که جهت کسب اطلاعات بیشتر از کتیبهها میتوان بهاین بخش رجوع کرد.
پایان نامه مذکور، مورد حمایت آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی قرار گرفته است که ماحصل علاقه شخصی و تلاش چند ماهه نگارنده میباشد. در اینراه با توجه بهمطالعات کتابخانهای و میدانی و با وجود موانعی مانند: کمبود منابع و تاریخنامه ها در مبحث کتیبهشناسی و تصاویرکه بر سر راه این تحقیق بود، این پژوهش صورت گرفته است. بههرحال رساله فوق در فراپیش نقد بوده، پیشاپیش این نکته عنوان می شود که این پژوهش خالی از نقص نبوده و امید میرود که گام مثبتی در جهت اعتلا، فرهنگ و هنر این مرز و بوم محسوب گردد.
فصل اول
کلیات پژوهش
۱– ۱ بیان مسأله
خراسان همواره در طی اعصار متمادی تاریخ سهم بهسزایی در ایجاد تاریخ، فرهنگ، تمدن و هنر ایران داشته است، به طوریکه آثار تاریخی باقی مانده از این منطقه گواه بر این مدعا میباشند. خراسان در دوران قبل از اسلام، بیشترین اهمّیّت را در زمان آریاییهای فلات ایران داشته است. بهواسطه حوادثی که در طول سدهها در خراسان رخ داده، حدود آن مکرر دستخوش تغییر شده و دربعضی از اعصار حدود مرزی دیگر پیدا کرده است. (مولوی،۱۳۴۹: الف) پس از شهادت و دفن علیبن موسیالرضا (ع) در باغ حمید بن قحطبه در بیرون یکی از شهرهای خراسان به نام نوغان و در نزدیکی روستای سناباد، شهرنوغان با تغییر نام به مشهدالرضا شناخته شد و همواره از اهمّیّت ویژهای برخوردارگشت، به طوریکه از حدود قرن سوم ق که بدن شریف حضرت در این منطقه مدفون شد تا به امروز دارای اهمّیّت فراوانی در بین مردمان بوده است. در این راستا قداست و اهمّیّت این مکان مردمان و هنرمندان را برآن داشت تا علم و هنر خود را در خدمت آن گذاشته و با بهره گرفتن از مصالح و تزیینات متعدد در طول تاریخ بهمجموعه ای بینظیر و دقیق از بناهای کهن و جدید در این مجموعه زیارتی دست یافته و در پهنهی آن مدارس، مساجد، آرامگاهها، صحنها، رواقها و نهادهای مختلفی را احداث نمایند، به طوریکه با نگاه بهاین مجموعه زیارتی میتوان نمونههای تمام عیار از هنرهای مختلف را درآن مشاهده نمود. هنر خوشنویسی که یکی از ارکان مهم در معماری اسلامی محسوب میگردد بهخدمت تزیینات درآمده و نمودهای گوناگونی از آن در قالب کتیبه در طی ادوار مختلف تاریخی در این مکان مقدس نقش بسته است. با دقت در این کتیبهها و مطالعه آنها میتوان بهخصوصیات و ویژگیهای زیادی از این کتیبهها پی برد. بر این اساس سوالات متعددی در رابطه با این کتیبه ها مطرح میگردد، که پاسخگویی بهآنها می تواند راهگشای تحقیقات دیگر در این زمینه باشد. در این پژوهش نیز سوالاتی در رابطه با کتیبهها عنوان شده که در راستای این تحقیق بهآنها پاسخ داده شده است. سوال اصلی در این پژوهش این مورد است که، کتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر قابلیت های بصری چه ویژگیهایی دارد؟ علاوه بر آن سوالات فرعی دیگری وجود دارد، از جمله اینکه؛ کتیبهها از نظر قالب و شکل کلی چه دستههایی را شامل میشوند؟ از نظر ترکیب خط در کتیبه بهچند بخش تقسیم میشوند؟ کتیبهها از منظر محتوا بهچند دسته کلی تقسیم میشوند؟ از چه مصالحی در ساخت این کتیبهها استفاده شده است؟ و اینکه حروف بهکار رفته در کتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع) چه ویژگیهای بصری را شامل میشوند؟
از اینرو در این تحقیق با روش توصیفی – تحلیلی سعی بر آن شده است، خصوصیات بصری و نوع خطوط بهکار رفته در کتیبههای این مجموعه زیارتی مورد بررسی قرار گیرند، ظرفیتهای بصری این کتیبهها شناسایی شود و کتیبهها از منظر قالب، ترکیب خط در کتیبه، مواد و مصالح و رنگ گونهشناسی شوند. ساختار کتیبهها از نظر قابلیت های بصری تحلیل شده و عوامل موثر در شکلآفرینی این کتیبهها مورد مداقه قرار گیرد.
۱– ۲ اهداف پژوهش
۱ – ۲ – ۱ هدف اصلی: شناسایی قابلیت های بصری کتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
۱ – ۲ – ۲ هدف فرعی:
– شناسایی محتوای کتیبههای بهکار رفته در مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
– شناسایی قالب و شکل کلی کتیبههای کار شده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
– شناسایی ترکیب خط در کتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
– شناسایی بیشترین مصالح مورد استفاده در کتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
– شناسایی ویژگیهای بصری حروف مورد استفاده در کتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع).
۱ – ۳ اهمّیّت و ضرورت تحقیق
هنر اسلامی همواره تجلیگاه زیبایی و تجسم باطن و حقیقتی است که بر کلام وحی استوار بوده است، میتوان گفت یکی از ارزشمندترین دستاوردهای بشر در عرصه هنر میباشد. بخشی از هنر اسلامی، در بردارندهی فرهنگ غنی و منطقهای از هنرمندان ادوار مختلف بوده که از طریق کشف و شهود آن میتوان بهحقایق بیشماری از روند تاریخی دست یافت، خوشنویسی که یکی از زیرمجموعههای مشخص و بارز هنرهایاسلامی میباشد، همواره مورد توجه مردمان در ادوار مختلف بوده است. روند استفاده از خوشنویسی در ارضای حسّ زیباطلبی انسانها سهیم بوده و در گونه های مختلف پدیدار گشته است. به طوریکه در هنرهای متفاوتی نمود داشته و یکی از اجزای جدا نشدنی تزیینات معماری محسوب شده و همواره به صورت تزیینات کتیبهنگاری در ساخت و ساز ابنیهی دوره های متمادی تاریخی نمود داشته است. هنر کتیبهنگاری با بهرهبردن از خوشنویسی پس از گذشتن از قرون اولیه یاسلامی، در ایران شکل تازهای یافته و همواره بستر آن دستخوش رونق و شکوفایی گردیده است. کتیبهها میتوانند بهعنوان اسنادی تاریخی راهگشای شناخت فرهنگ و هنر مردمان از گذشته های دور تا به امروز باشند. بیشترین کاربرد کتیبهنگاری اسلامی در ایران همواره در ابنیهی مذهبی بهخصوص مجموعههای زیارتی ائمه معصومین (ع) و مساجد بوده است. مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در بردارنده ی پرمحتواترین تزیینات معماری از جمله کتیبهنگاری میباشد. این مجموعه زیارتی که همزمان با شکل گیری بنای بقعه مبارک علی بن موسی الرضا (ع) در شهر مشهد به مرور زمان دستخوش بازسازی و مرمتهایی در دورانهای مختلفی چون: سلجوقی، خوارزمشاهیان، تیموری، صفویه، افشاریه، قاجاریه، پهلوی و دوره انقلاب اسلامی بوده است، به مرور زمان به مجموعه عظیمی مبدل گشته است که بازگوکننده فرهنگ غنی ایرانی – اسلامی است وکتیبههای کارشده در آن که دربردارندهی تنوع خط از سادهترین تا پیچیدهترین نوع آن میباشد، بهعنوان اسنادی تثبیت شده نسبت به باورهای ذهنی مردمان، بهخصوص شیعیان ارادتمند به ائمهاطهار(ع) است که ذوق و قریحه ایرانی را متجلی ساخته و ارزشهای هنر ایرانی اسلامی را جلوهگر می شود.
در این راستا، با تمرکز بر موضوع کتیبهنگاری میتوان بهشناسایی گونه های مختلف و اشکال متفاوتی از این کتیبهها دست یافت، قابلیت هایبصری بهکار رفته در آنها را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و شیوه های مختلف خط و طراحی حروف مورد استفاده در این کتیبهها را بازشناسی نمود. همچنین با شناخت انواع مختلف خط، رنگ، ترکیببندی، تناسبات و … در اینکتیبهها میتوان توانمندیها و زیرساختهای ذهنی مردمان در طی ادوار متمادی تاریخ را شناخته و با بهره گیری از این فرهنگ و هنرهای تاریخی به خلق و ایجاد آثار هنری معاصر همّت گماشت. همچنین در احیاء و زنده نگه داشتن هنر و فرهنگ ایرانی – اسلامی تلاش نموده و با کاربرد این آثار هنری و الهامگرفتن از آنها به هنر معاصر اصالت بخشیده و روح هنر اسلامی را زنده نگه داشت.
۱ – ۴ سوالات تحقیق
۱ – ۴ – ۱ سوال اصلی:
کتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر قابلیت های بصری چه ویژگیهایی دارند؟
– ۴ – ۲ سوالات فرعی:
– کتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از منظر محتوا بهچند دسته کلی تقسیم میشوند؟
– کتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر قالب و شکل کلی، چه دستههایی را شامل میشوند؟
– کتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر ترکیب خط در کتیبه، بهچند بخش تقسیم میشوند؟
– از چه مصالحی در ساخت این کتیبهها استفاده شده است؟
– حروف بهکار رفته در کتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع) چه ویژگیهای بصری را شامل میشوند؟
۱ – ۵ پیشینه تحقیق
درباره کتیبههای موجود در حرم امام رضا (ع) منابع متعددی وجود دارد، بر این اساس منابع موجود در این زمینه بهدو دسته روشی و موضوعی تقسیم میگردند. در دستهی پیشینه های روشی، منابعی وجود دارد که روش پژوهش آنها مشابه با این پایان نامه میباشد، از جمله میتوان کتاب کتیبههای یادمانی فارس نوشتهی محمد صادق میرزا ابوالقاسمی بهسال ۱۳۸۷را عنوان کرد که در آن کتیبهها با نگاهی مستقل در ارتباط با کارکرد تاریخی مورد بررسی قرارگرفتهاند. همچنین در کتاب زیبایی شناسی خط در مسجد جامع اصفهان نوشته محمد حسین حلیمی بهسال ۱۳۹۰ نیز کتیبههای مسجد جامع اصفهان از نظر جنبه های بصری و زیباییشناسی مورد بررسی قرار گرفته است و درکتاب اصفهان تصویر بهشت نوشته هانری استیرلن ترجمه جمشید ارجمند و بهسال ۱۳۷۷، کتیبههای چند مسجد از شهر اصفهان نیز از نظر کاربرد متن، مصالح، رنگ و تزیینات مورد مطالعه قرار گرفتهاند. مقالهای تحت عنوان «طبقه بندی کتیبهها در معماری دوره صفویه» نوشته مهدی مکینژاد بهسال ۱۳۸۶، وجود دارد که به صورت مختصر در آن کتیبهها گونهشناسی و از منظر مواد و مصالح بررسی شده اند. مقاله دیگری از این نویسنده تحت عنوان «سیر تحول کتیبههای ثلث در معماری ایران، صفوی تا قاجار» بهسال ۱۳۸۸، وجود دارد که در آن درباره روند استفاده از خط ثلث و ساختار آن در کتیبهها اطلاعاتی آمده است. مقاله دیگری تحت عنوان «تأثیرات تحولات خوشنویسی (خط ثلث) بر کتیبهنگاری ابنیه اسلامی ایران سده چهارم تا نهم هجری» نوشتهی مهدی صحراگرد و علیاصغر شیرازی بهسال۱۳۸۹، میباشد که کتیبههای ثلث بهکار رفته در بناهای مذکور، از نظر مکان، تاریخ و فن اجرا مورد مداقه قرار گرفتهاند. مقالهای از مهناز شایستهفر موجود میباشد، تحت عنوان «بررسی محتوایی کتیبههای مذهبی دوران تیموریان و صفویان» بهسال ۱۳۸۱، که در آن بهبررسی مضمونی و متنی کتیبهها پرداخت شده است. مقاله «کتیبهنگاری در دوره قاجار، بررسی کتیبههای هشت بنای دوره قاجاریه در شیراز و اصفهان» نوشتهی باوند بهپور بهسال ۱۳۸۴ نیز درباره نوع متن و قواعد بهکار رفته در متن این کتیبهها میباشد. از منابع لاتین ترجمه نشده، دو کتاب از شیلا بلر را میتوان نام برد، یکی کتاب کتیبههای اسلامی[۱] و دیگری کتاب کتیبههای یادمانی از اوایل ایران اسلامی و ماوراءالنهر[۲]، که موضوع ارائه شده در آنها، درباره کتیبههای اسلامی در مساجد، بناها و مقابر ایران میباشد. پایان نامه هایی نیز وجود دارد که موضوع آنها مبنی بر بررسی کتیبهنگاری در ابنیه مختلف است که در بعضی از آنها جنبه های تصویری نیز لحاظ شده است، مانند: بررسی ویژگیهای بصری حروف در کتیبههای گچبری دوره سلجوقی، محقق: مصطفی اصل روستا، دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه تهران، سال ۱۳۸۰ استاد راهنما: مصطفی اوجیپور و رساله دیگری تحت عنوان: بررسی نقشمایههای گرافیکی کتیبههای مسجد جامع یزد از دوره سلجوقیان تا تیموریان، محقق: منصور چیتی، دانشکده تربیت مدرّس، سال ۱۳۷۹، استاد راهنما: محمد خزایی میباشد که در آن با روندی تاریخی کتیبهها عنوان شده است و از نظر نقوش و مصالح مورد استفاده، بررسی شده اند. رساله با عنوان: رابطه میان قدرت و هنر در عصر ایلخانی (مورد بررسی: کتیبههای معماری دوره ایلخانی)، محقق: شهریار شکرپور، سال ۱۳۹۳، دانشگاه تربیت مدرّس، استاد راهنما: یعقوب آژند نیز وجود دارد که موضوع پژوهش آن، درباره کتیبههای این دوره تاریخی میباشد. بررسی بنای گنبد سلطانیه با تأکید بر کتیبهها، محقق: شهریار شکرپور، دانشگاه تربیت مدرّس، در سال ۱۳۶۲، استاد راهنما: مهناز شایستهفر. بررسی عناصر گرافیک در کتیبههای معماری اسلامی ایران (مبانی هنرهای تجسمی در خط بنایی) محقق: طبیه ملاجعفری، دانشگاه الزهرا، سال ۱۳۸۰، استاد راهنما: مهرانگیز مظاهری. تزیینات کتیبهای بقعه شیخ صفی و سنگنبشتههای آن، محقق: ملکه گلمغانی زاده اصل، دانشکده تربیت مدرّس، سال ۱۳۸۱، استاد راهنما: مهناز شایستهفر. بررسی قابلیت های کاربردی – گرافیکی نقوش، کتیبه و تزیینات مسجد حیدریه قزوین، محقق: بهرام حمیدی، دانشگاه تربیت مدرّس، سال ۱۳۸۷، استاد راهنما: محمد خزایی. بررسی کتیبههای مسجد نایین و کاربرد آن در طراحی فونت ( رویکرد بینامتنی)، محقق: مرضیه پرورش، دانشکده هنر اصفهان، سال ۱۳۹۱، استاد راهنما: مریم لاری و حمید فرهمند بروجنی. بررسی ساختار گرافیکی کتیبههای آجری منارههای ایران (قرن ششم تا هشتم هجری)، محقق: فرهاد نادری، دانشکده شاهد، سال ۱۳۸۹، استاد راهنما: محمد خزایی. تبیین ویژگیهای گرافیکی کتیبههای کوفی بنایی مسجد جامع اصفهان، نوشته مطهر رادی، دانشگاه شاهد، سال ۱۳۸۹، استاد راهنما: عبدالرضا چاریی. سیر تحول نقوش و کتیبههای مسجد جامع فرومد(دوره خوارزمشاهیان)، محقق: اکرم کارگری، دانشگاه هنر اصفهان، سال ۱۳۸۹، استاد راهنما: علیرضا خواجه احمد عطاری. مطالعه و تحلیل نقوش و کتیبههای مسجد جامع قروه (بازسازی و کاربری گرافیکی آن )، محقق: اسدالله اجاقلو، دانشگاه تربیت مدرّس، سال ۱۳۹۰، استاد راهنما: محمد خزایی. بررسی نقوش و آرایههای تزیینی گنبد سلطانیه زنجان براساس مبادی گرافیک، محقق: حمزه پورمحمدی فلاح، دانشگاه تربیت مدرّس، سال ۱۳۹۰، استاد راهنما: محمد خزایی. بررسی ساختار گرافیکی خطوط و نقوش مسجد جامع کبیر نیریز، محقق: اعظم منزه، دانشگاه تربیت مدرّس، سال ۱۳۹۱، استاد راهنما: مهناز شایستهفر. کتیبهنگاری ایران در دوره سلجوقی، محقق: فرزانه عربعلی، دانشکده آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، سال ۱۳۹۱، استاد راهنما: غلامعلی حاتم. مطالعات تزیینات معماری شاه نعمت الله ولی ماهان از دوره تیموری تا پهلوی با تأکید بر کتیبههای بنا، محقق: فهیمه زنگیآبادی، دانشگاه هنر اصفهان، سال ۱۳۹۲، استاد راهنما: نادر شایگانفر و حجت گلچین. بررسی قابلیت های کاربردی کتیبههای ایوان شمالی مسجد حکیم اصفهان در گرافیک متحرک، محقق: معصومه احمدی، دانشگاه شاهد، سال ۱۳۹۲، استاد راهنما: محسن مزایی. بررسی کاربرد خط در بناهای خراسان عهد تیموری، محقق: کبری محمد دوست لشکامی، دانشگاه بیرجند، سال ۱۳۹۳، استاد راهنما: محمدحسن الهیزاده را میتوان عنوان کرد.
دسته دوم در برگیرنده، پژوهشهایی می باشد که موضوع آنها در رابطه با مطالعه کتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع) است وبا عنوان پیشینه موضوعی معرفی میگردد. از جمله میتوان کتاب نقش و رنگ در مسجد گوهرشاد نوشتهی وحیده مصدقیان، که درباره نقوش بهکار رفته در مسجد گوهرشاد و کتیبههای آن میباشد را عنوان کرد. کتاب شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی (کتیبههای مسجد گوهرشاد) نوشته مهدی صحراگرد موجود میباشد که در آن به صورت مفصلتر درباره کتیبههای تاریخدار مسجد، ایوانها، منارهها و گونهشناسی کتیبههای این مسجد، پژوهش انجام شده است. کتاب دیگری با عنوان معماری مسجد گوهرشاد نوشتهی عامر امینیکیاسری وجود دارد. در این کتاب نقوش و کتیبههای کار شده در مسجد معرفی شده و به صورت مختصر درباره عوامل شکل گیری نقوش، مطالبی آمده است. کتاب شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی مطالبی را در رابطه با گونهشناسی کتیبههای ثلث دارا میباشد و نویسنده در آن کوشیده است تا کتیبهها را نامگذاری کرده و با گونهشناسی کاملتری کتیبههای مسجد گوهرشاد را ارائه نماید. کتاب جلوههای هنری مکتب قاجار در آستان قدس رضوی نیزکه مقالاتی را در رابطه با هنرها و هنرمندان دوره قاجار از حرم مطهر ارائه داده است، نیز وجود دارد و دو مقاله با عناوین: «کتیبههای ثلث محمد حسین شهید مشهدی در حرم مطهر» نوشتهی مهدی صحراگرد و «کتیبههای نستعلیق در حرم مطهر امام رضا (ع) » نوشتهی سیّد محسن حسینی در آن وجود دارد. در مقالهای تحت عنوان «مقایسه ویژگیهای هنرکتیبهنگاری عصر صفوی در دو مجموعه شاخص شیعی ایران، حرم مطهر امام رضا (ع) و بقعهی شیخ صفی اردبیلی» نوشتهی سیّد هاشم حسینی و مقاله «بررسی تزیینات و کتیبههای قرآنی دو مجموعه گوهرشاد مشهد و هرات» نوشتهی مهناز شایستهفر، مقایسه تطبیقی در متن کتیبههای مذکور صورت گرفته است. از نمونه پایان نامه های دانشجویی نیز میتوان چندی از پایان نامه های کارشناسی ارشد را عنوان کرد، مانند: بررسی کتیبههای حرم امام رضا (ع) در دوره قاجار، محقق: مژگان حسنی، سال ۱۳۷۹، دانشکده تربیت مدرّس، استاد راهنما: محمود طاوسی.که در آن مطالبی در رابطه با تاریخچه خراسان، مشهد و ساخت حرم در فصول مختلف آورده شده و در فصل انتهای پژوهش کتیبههای ساخته شده در دوره قاجار از هر قسمت حرم مطهر(ع) نام برده شده است. رساله دیگری با عنوان: بررسی کتیبههای آستان قدس رضوی در دوره صفویه، محقق: سیّد هاشم حسینی، سال ۱۳۸۰، دانشکدهی تربیت مدرّس، استاد راهنما: محمود طاوسی موجود میباشد که در آن تاریخچهای از خراسان، مشهد، حرم مطهر و کتیبههای موجود در این مجموعه زیارتی از دوره صفویه آمده است، همچنین مطالبی در رابطه با خوشنویسی و کاربرد خط در کتیبهنگاری و شیوه تهیه کتیبهها ذکر شده است.
مرور بر تحقیقات انجام گرفته و پژوهشهای عنوان شده در کتیبهنگاری ایران، گواه بر این مطلب میباشد که به طور معمول، کتیبهها را از منظر تاریخ معماری و متن کتیبه مورد بررسی قرار دادهاند و جنبه های بصری و گونهشناسی آنها کمتر لحاظ شده است، همچنین این مورد در بررسیهای انجام شده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز قابل ذکر میباشد، به طوریکه کتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر ساختار و شکل کتیبه مورد بررسی قرار نگرفته و دیگر اینکه در هیچ کدام از پژوهشهای بهعمل آمده، عناصر زیباییشناسی و بصری موجود در این کتیبهها تحلیل و مداقه نشدهاند.
۱ – ۶ روش و ابزارگردآوری اطلاعات
ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش بر مبنای مطالعات کتابخانهای و تحقیقات میدانی استوار میباشد.
۱ – ۷ روش انجام تحقیق
روش تحقیق این پژوهش، توصیفی – تحلیلی با نظر بهروش استقرایی بوده و بر مبنای داده های کتابخانهای شامل: متون تاریخی، متون مرتبط با کتیبهنگاری و خوشنویسی و تزیینات، بر مبنای داده های میدانی شامل: تصویربرداری از کتیبههای موجود در حرم امام رضا (ع) در صحنهای مختلف این مجموعه زیارتی میباشد.
۱ – ۸ روش تحلیل اطلاعات
در این پژوهش با بهره گرفتن از روش کیفی و بر مبنای عقل، منطق و استدلال مطالعات انجام شده است و بهسوالات تحقیق پاسخ داده شده است.
۱ – ۹ تاریخچه
۱ – ۹ – ۱ مجموعه زیارتی امام رضا (ع)
فرم در حال بارگذاری ...
[دوشنبه 1401-04-06] [ 01:10:00 ق.ظ ]
|