EDPVR = End-Diastolic Pressure Volume Relationship
ESA = Extermum Seeking Algoritm
ESPVR = End-Systolic Pressure Volume Relationship
ESV = End-Systolic Volume
HR = Heart Rate
PI= Proportional-Integral
PIP = Pump Inlet Pressure
LVAD = Left Ventricular Assistant Device
LAP = Left Atrial Pressure
LVP = Left Ventricular Pressure
LVV = Left Ventricular Volume
SV = Stroke Volume
SVR = Systemic Vascular Resistance
مقدمه
کلیات
براساس ارزیابی سازمان سلامت جهانی و آمار به دست آمده توسط این سازمان، حدود یک سوم از بیماری­های رایج در سراسر دنیا، به بیماری­های قلبی اختصاص دارد. موضوع حائز اهمیت، سیر صعودی ابتلا به این بیماری­ها بخصوص در زمینه “نارسایی انقباضی بطن چپ” است که یکی ازمهم­ترین و حادترین انواع بیماری­های قلبی محسوب می­ شود[۱]. عارضه حاصل از این بیماری، پمپاژ نامناسب خون و در نتیجه، نرسیدن میزان کافی خون به ارگان­ها و اعضای بدن می باشد.
اگرچه، درمان­های دارویی تاثیر بسزایی در بهبود کیفیت زندگی بیماران نارسایی انقباضی قلب دارد، اما تا زمانی که این نوع درمان برای بلند مدت قابل استفاده نباشد، کاهش آمار بالای مرگ و میر این بیماران امکان پذیر نمی ­باشد. در نتیجه، عملیات پیوند قلب، تنها روش مطمئن و قابل قبول برای درمان موارد جدی نارسایی انقباضی قلب خواهد بود.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

عموماً بیماران مبتلا به نارسایی تراکمی قلب، برای دریافت قلب مناسب جهت پیوند، می­بایست مدت زمانی طولانی (حدود یک سال یا حتی بیشتر) در انتظار بمانند، و بدیهی است که در طول این مدت، امکان وخیم­تر شدن بیماری آنها و اختلال بیشتر در عملیات پمپاژ خون به وسیله قلب وجود دارد. از اینروست که، تجهیزات کمکی بطن چپ(LVADs)، می­توانند به عنوان پلی برای رسیدن به مرحله جراحی، به کمک قلب ضعیف بیمار آمده و شرایط مساعدی را برایبیمار تا زمان عمل جراحی فراهم نمایند[۲].

تجهیزات کمکی بطن چپ(LVADs)
تجهیزات کمکی بطن چپ (LVADs) را بر اساس الگو و روش پمپاژ خون، به دو دسته عمده می­توان تقسیم کرد:
LVADهای جابجایی مثبت (ضربانی) و LVADهای توربودینامیک (روتاری). نسل اول از این تجهیزات،LVAD های ضربانی بوده که رفتار عملکردی شبیه ضربان قلب داشته و جریان طبیعی خون را به همان شکل تولید می­نماید. LVADهای روتاری به عنوان نسل جدیدتر این تجهیزات، جریان خون پیوسته­ای را به جای جریان ضربانی تولید می­نمایند. بعلاوه، LVADهای روتاری امکان اتصال به قلب و شریان و کاشت زیر پوست را به ما می­ دهند که بطور معمول در حفره درون قفسه سینه و یا فضای اضافی آن کاشته می­شوند [۱]. امروزه LVADهای روتاری به دلیل اندازه کوچکتر، وزن کمتر، بقاء و پایداری بیشتر [۳] و راندمان بالاترشان نسبت به نوع ضربانی و معمول آنها، به شکل فراگیرتری در درمان­های کلینیکی مورد استفاده قرار می­گیرند.
LVAD روتاری، پمپ مکانیکی است که به کمک عمل جراحی از بطن چپ تا آئورت و مابین آنها، در بدن بیمار قرار می­گیرد، تا به این وسیله، به تامین جریان خون کافی، که قلب بیمار به تنهایی قادر به فراهم آوردن آن نیست، کمک نماید [۲]. پمپ­های روتاری به کمک تغییر سرعت چرخششان، میزان جریان خون عبوریرا کنترل می­نمایند. به واسطه کنترل اتوماتیک سرعت چرخش این پمپ­ها، که بر اساس نیازهای فیزیولوژیکی بیمار تنظیم می­ شود، این امکان به بیمار داده می­ شود که، از پزشک مربوطه، بیمارستان و مراقبت­های ویژه دور باشد، و تا زمان عمل جراحی پیوند قلب از سطح سلامت قابل قبولی برخوردار باشد.

پدیده ­های مهم در LVADها
با توجه به سرعت چرخشLVADهای روتاری، دو پدیده مهم در عملکرد آنها اتفاق می­افتد:
پدیده اول: در صورتی که سرعت چرخش پمپ خیلی پایین باشد، خون از آئورت به بطن چپ برگشته و به عنوان جریان برگشتی (Backflow) شناخته می شود.
پدیده دوم: در شرایطی که سرعت چرخش پمپ بالا باشد، پدیده مکش (Suction) اتفاق می­افتد،که این رخدادی نامناسب است، چرا که سبب فعالیت بیش از حد پمپ برای پمپاژ میزان خون بیشتری از آنچهدر بطن چپ موجود است، می­ شود و این اتفاق می ­تواند منجر به تخریب و یا آسیب رساندن به بافت­های قلب شود. بنابراین، آنچه حائض اهمیت است، اجتناب از پیشآمد هر دو پدیده در هنگام عملکرد LVAD می­باشد، بالاخص پدیده مکش که بمراتب خطرناک­تر است.
برای این که پدیده مکش رخ ندهد، دو مرحله عملیات می­بایست انجام شود. مرحله اول، شناسایی و آشکار ساختن پدیده مکش است. در سال­های اخیر روش­های مختلفی برای حل مسئله آشکارسازی پدیده مکش پیشنهاد و ارائه شده است. پایه اصلی اغلب این روش­ها و دستاوردها، آنالیز متغیرهای مشخصی همچون سرعت چرخش پمپ، جریان خون عبوری از پمپ و جریان الکتریکی موتور پمپ می­باشد. این متغیرها ممکن است در زمان رخداد پدیده مکش به شدت و ناگهانی تغییر کنند.

تاریخچه و سیر تحول آشکارسازی پدیده مکش
آقایان Vollkron و Schima و همکارانشان [۵و۴]، چندین شاخص را برای آشکارسازی پدیده مکش ارائه کردند. این شاخص ­ها (اندیس­های مکش) بر پایه آنالیز دامنه زمانی الگوی جریان عبوری از پمپ-که از بدن بیمار در شرایط مختلف فیزیولوزیکی استخراج شده- بدست آمده است. الگوی استخراجی، با نمونه­های قبلی گرفته شده از جریان عبوری پمپ مقایسه شده و بر اساس تجربیات کلینیکی سه نفر از متخصصان در این زمینه در یک پایگاه داده، طبقه بندی شده است. با مطالعه این داده ­ها است که می­توان تشخیص داد، پدیده مکش رخ داده یا خیر. اگر چه این روش دارای محدودیت­هایی نیز می­باشد [۴].
دکتر Voigtبه همراه همکارانش [۶]، یک سیستم آشکارساز مکش را با بهره گرفتن از سرعت موتور و جریان الکتریکی پمپ به عنوان سیگنال­های پیوسته­ی در دسترس ارائه نمودند. هدف از بکارگیری این روش، ارزیابی و اعتبارسنجی پارامترها برای سیستم آشکار ساز مکش می­باشد. زمانی که این دانشمندان روی الگوریتم آشکارساز مکش فعالیت می­کردند، اطلاعات و شرایط آزمایشگاهی را نیز مد نظر داشتند و در نهایت، نتایج نشان داد که این روش در شرایط کلینیکی، عملی و امکان­ پذیر خواهد بود.
دکتر Ferreira با کمک همکارانش [۷]، یک سیستم متفاوت آشکارساز مکش را ارائه نمودند. در این سیستم، اندیس­ها و شاخصه­های مکش بر اساس دامنه زمانی، دامنه فرکانسی و دامنه فرکانسی-زمانی و تلفیق آنها، برای ایجاد تصمیم ­گیری در مورد الگوهای جریان عبوری از پمپ تعیین می­ شود. این الگوها در این سیستم، با بهره گرفتن از روش­های آنالیز تفکیکی (DA)، به طور صحیح دسته بندی می­شوند. این سیستم، به کمک دو سری اطلاعات عملی و مدل شبیه­سازی، آزمایش شده و نتایج خوبی به دست آمده است.
دکتر Mason و همکارانش [۸]، یک آشکارساز حالت مکش مطمئن را پیشنهاد نمودند. این آشکارساز، با بهره گرفتن از هفت دسته اندیس دامنه زمانی از جهش­های مثبت مشاهده شده در شکل موج سرعت چرخش پمپ، به جای سیگنال جریان عبوری از پمپ طراحی شده است. ایشان، محدودیت­ها و دامنه­های متفاوتی از اندیس­های مکش را برای بیماران متفاوت در نظر گرفتند. آزمایش مربوطه، با هر دو اندیس سیگنال مکش و اندیس مزدوج مکش انجام شد و نشانگر این نکته بود که شاخص­ های مزدوج مکش بهتر و مناسب­تر از شاخص سیگنال می­باشند.

تاریخچه و سیر تحول طراحی کنترلرهای مربوطه
پس از عملیات آشکارسازی مکش، مرحله دوم برای جلوگیری از رخداد پدیده مکش در زمان استفاده از LVADهای روتاری، طراحی و ارائه یک کنترلر مناسب به گونه ­ای است که، نه تنها باید توانایی تنظیم اتوماتیک سرعت چرخش پمپ را داشته باشد و همواره آن را پایین­تر از سرعتی که در آن مکش رخ می دهد، قرار دهد، بلکه میزان کافی خروجی قلبی (CO) و فشار لازم برای برآورده شدن نیازهای فیزیولوژیکی بدن بیمار را فراهم کند. دکترYi Wu و چند تن ازهمکارانش [۹]، کنترلر پیشرفته­ای را برای آشکارسازی پدیده مکش ابداع کردند. این کنترلر از نوع تناسبی- انتگرالی (PI) بهینه می­باشد که برای بهینه­سازی توان تابع وزنی غیر خطی ورودی کنترلی (سرعت پمپ) و سیگنال­های خطا (اختلاف بین سیگنال خروجی مرجع و سیگنال خروجی واقعی)، مورد استفاده قرار می­گیرد. با بهره گرفتن از تابع وزنی غیرخطی، مکش به کمک این کنترلر PI توسعه یافته، آشکارسازی خواهد شد. اما این کنترلر، میزانی را برای فشار آئورتی به عنوان مرجع در نظر گرفته است که، در عمل نمی­تواند بطور پیوسته وجود داشته باشد.
دکتر Vollkron به همراه همکارانش [۱۰]، ارائه یک سیستم کنترلی اتوماتیک سرعت را برای پمپ­های خون کاشته شده در بدن انسان مطرح نمودند. سیستمی کامپیوتری، که بتواند کارایی پمپ را براساس اطلاعات عملکردی موجود از آن (همچون دبی عبوری، سرعت، جریان الکتریکی و مصرف توان) آنالیز کند. نتایج عملی نشان داد که این سیستم کنترلی اتوماتیک سرعت، حتی می ­تواند برای بیمارانی با آریتمی شدید و دیواره­ های بسیار نازک، خوب و مناسب، عمل کند.
دکتر Shaohui Chen و همکارانش، طی تلاش­ های مستمر، موفق به ساخت [۱۲و۱۱] یک کنترلر فیدبک بر پایه فشارسنج باروفلکس (Baroflex) شدند،که با یک مدل سیستم قلبی، مرتبط و هماهنگ شده است. نتایج عملی نشان داد که این کنترلر فیدبک می ­تواند سرعت چرخش پمپ را بر اساس مقدار مقاومت سیستمی قلب (SVR) تنظیم کند. این مقدار مقاومت، حاصل ضرب سطح فعالیت بیمار و میزان ضربان (HR) او می­باشد و تحت کنترل است. این کنترلر نشان داد که، قادر است به بیماران دارای نارسایی تراکمی قلبی، تحت شرایط فیزیولوژیکی متغیر و متفاوت، کمک بسزایی نماید. اگرچه، هیچ سیستم آشکارسازی مکشی در این مدل وجود ندارد.
دکتر Ferreira و همکارانش [۱۴و۱۳]، سیستم کنترلی را بر اساس کنترلر منطق فازی (FLC) طراحی کردند. در این سیستم، آشکارساز مکش دو مقدار مجزا را به عنوان خروجی تولید می‌کند که این دو مقدار، به عنوان ورودی‌های کنترلر فازی نیز استفاده می‌شوند. کارایی این سیستم کنترلی در شبیه‌سازی‌هایی که برای مقادیرمختلف مقاومت سیستی قلب انجام شده، مورد آزمایش قرار گرفته است.این شبیه­سازی­ها نشان می­دهد که، این سیستم کنترلی می ­تواند به صورت اتوماتیک، سرعت پمپ را برای اجتناب از رخداد پدیده مکش تنظیم کند، وعملی بودن آن را اثبات نماید. اگرچه، ذکر شده است که وجود باروفلکس در این سیستم، عملکرد مناسب­تر چنین کنترلری را تضمین می­ کند.
دکتر Simman و همکارانش [۱۵]، نوعی کنترلر فیدبکی را بر پایه سیگنال جریان یا همان دبی عبوری از پمپ-که به عنوان تنها متغیر پیوسته قابل اندازه گیری بوده و از تکنولوژی سنسورهای جریانی بهره می­گیرد- را در نظر گرفتند. در این طرح، سرعت چرخش پمپ بر اساس شیب پوش منحنی سیگنال جریان حداقلی عبوری از پمپ در هر سیکل قلبی، بروزرسانی می‌شود. بنابراین، این رهآورد، به عنوان یک الگوریتم دنبالگر اکسترمم (ESA)‌ در نظر گرفته می‌شود. نتایج نشان داد که کنترلر پیشنهاد شده تا زمانی که نسبت سیگنال به نویز خیلی پایین (کمتر از۲۰dB)، به سیگنال جریان عبوری از پمپ اضافه شود، نسبتا خوب عمل می­ کند.

سیر بررسی مطالب
در این پایان نامه هدف این است که از روش آنالیزیشناخته شده با نام Min-Mean-Max بهره گرفته شود. این روش بر طبق مقادیر متوسط، کمینه و بیشینه سیگنال جریان عبوری از پمپ، که تنها متغیری است که می‌تواند به کمک تکنولوژی سنسورهای اندازه گیری جریان، به شکل زمان حقیقی اندازه ­گیری شود، عمل می­ کند.
این معیار برای تست اندیس و شاخص مکش استفاده شده و برای آشکارسازی وجود پدیده مکش بکار می­رود. همچنین محدوده مرتبط با شاخص مکش،مشخص خواهد شد. بعلاوه اینکه اندیس مکش ذکر شده برای بروزرسانی سرعت پمپ به شکل پیوسته و به منظور رفع نیازهای فیزیولوزیکی بدن بیمار بدون رخدادپدیده مکش، مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
روند ارائه مطالب این پایان نامه به شرح زیر است:
فصل دوم؛ این فصل به بررسی برخی مفاهیم پایه‌ای ساختار قلب، مدل مداری پایه‌ای برای قلب و مدل ترکیبی قلب و LVAD خواهد پرداخت و سپس به آنالیز برخی نتایج شبیه سازی مدل ترکیبی قلب و LVAD پرداخته خواهد شد.
فصل سوم؛ آنچه که در این فصل مورد بررسی قرار می­گیرد، روش “کمینه-متوسط-بیشینه” می­باشد. همچنین، آنالیزهای بعدی برای تست شاخص مکش به کمک سیستم آشکارساز مکش و با اطلاعات عملی و مدل شبیه سازی پدیده مکش، انجام خواهد شد.
فصل چهارم؛ در این فصل به مطالعه کنترلر تلفیقی فازی-مدل پیش­بین پرداخته شده و نتایج شبیه سازی آن ارائه خواهد شد. در نهایت قدرتمندی این کنترلر نسبت به نویز مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
فصل پنجم؛ نتیجه ­گیری­های مربوطه و فعالیت­های بعدی نیز دراین فصل، بیان خواهند شد.
سیستم قلب و مدل مربوط به آن
در این فصل، برخی مفاهیم ابتدایی و پایه­ای مرتبط با قلب و همچنین ساختار فیزیولوژیکی آن ارائه خواهد شد. برای درک بهتر مدل ترکیبی قلب-LVAD، اشراف به این مطالب لازم و ضروری می­باشد. شرح مطالب این فصل، بهترتیب زیر خواهد بود.

واژه ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدی ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻛﻪ در ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻮد ﻋﺒﻮر از ﻣﺮزﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺳﻔﺮ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ را ﺗﺪاﻋﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ، نمی‌تواند ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﺗﻮرﻳﺴﻢ را ادا ﻧﻤﺎﻳﺪ. زﻳﺮا ﺗﻮرﻳﺴﺖﻫﺎ ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﺗﻮرﻳﺴﺖ ﺧﺎرﺟﻲ و ﺗﻮرﻳﺴﺖ داﺧﻠﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ واژه ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﻮرﻳﺴﺘﻬﺎی ﺧﺎرﺟﻲ ﻛﺎرﺑﺮد دارد. در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺗﻮرﻳﺴﺖﻫﺎی داﺧﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ در واژه ﮔﺰﻳﻨﻲ ﻓﺎرﺳﻲ ﻛﻠﻤﻪ ﺗﻮرﻳﺴﺖ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﻮد. از اﻳﻦ رو واژه «ﮔﺮدﺷﮕﺮ» رﺳﺎﺗﺮ از واژه ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد ﺑﻮده و ﮔﻮﻳﺎی اﺻﻄﻼح ﺗﻮرﻳﺴﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ.
انسان از دیرباز برای ر‌ها‌یی از تنها‌یی و سختی و نیز وابستگی‌ها‌ی محلی و عادات و آداب و رسوم یکنواخت و مکرر زندگی خود دست به سفر می‌زده است، در میان انگیزه‌‌ها‌ی مختلف سفر نیاز روانی بیش از همه برانگیزاننده امواج توده‌‌ها‌ی انسانی در امر مسافرت و جا به جایی است.( همــان منبع: ۲۸)

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۲-۲-۱ عهد باستان
بشر اولیه از آغاز، در سطح زمین به دنبال کنجکاوی، شناخت طبیعت و برای یافتن غذا، پناهگاه، فرار از خطر و کسب امنیت وگذران اوقات فراغت محیط زندگی بهتر پیوسته در زمین به جستجو وگردش مشغول بوده است. با گذشت زمان چنین حرکت‌ها‌ و جنبش‌ها‌یی به صورت میل به گردش همراه با شور و نشاط، ماجراجویی و اکتشاف تغییر شکل داد و امروزه میل به سیر و سفر به عنوان گردشگری مطرح گردیده است.
مردم تمدن‌ها‌ی ماقبل تاریخ با انگیزه بدست آوردن غذا، دوری از خطر و نقل مکان به آب و هوای مساعد مسافرت میکردند. با افزایش مهارت و کسب فنون نیاز انسان به زندگی بدوی و خانه بدوشی کاهش یافت و دیگر با انگیزه تجارت و معامله کالا مسافرت میکرد. از آنجا که امپراتوری‌ها‌ی عهد باستان در قاره‌ها‌ی آفریقا، آسیا و خاور میانه ایجاد شدند زیر بنای اقتصادی بوجود آمد که باعث ایجاد جاده‌ها‌ و راه‌ها‌ی آبی و همچنین وسایل نقلیها‌ی برای سهولت راه شد. (چاک،وای گی، ۱۳۸۵: ۲۷)
قدیمیترین اشکال گردشگری که در اروپا بسیار رایج بوده، مسافرت‌ها‌ی اشراف و شاهزاده‌‌ها‌ی جوان بوده است که به منظور آشنایی با شیوه‌‌ها‌ی مختلف حکومت و زندگی مردم به نقاط مختلف صورت می‌گرفته است. چنین مسافرت‌ها‌یی جزئی از برنامه‌‌ها‌ی سنتی آموزش و پرورش آنان را تشکیل می‌داده که بعضاً تدارک آن توسط سازمان‌ها‌ی ویژه‌ای که ماموریت ترتیب دادن آن را به عهده داشتند، انجام می‌گرفته است. گردشگری و سفر از جمله عادات قدیم طبقه حاکم و ثروتمند بوده است،‌‌ ها‌‌ردین امپراطور رم در فاصله سال‌ها‌ی ۱۱۷ تا ۱۳۸ میلادی به قصد سیاحت و نظاره لحظه طلوع آفتاب از ستیغ قله آتنا رنج سفر را بر خود هموار کرد تا به خواسته‌‌ها‌یش دست یابد و رومیان صاحب مال و جاه و مقام نیز همواره به منظور اقامت و کسب درآمد و گذران اوقات فراغت، خانه‌‌ها‌یی را در روستا‌ها‌ی پیرامون شهر محل سکونت خود خریداری کرده و مورد استفاده قرار می‌دادند. (رضوانی، ۱۳۸۵: ۲۷)
تا آنجا که اطلاعات تاریخی نشان میدهد، قرن‌ها‌ی پیش از میلاد مسیح، فینیقی‌ها‌ که مردمی ‌تجارپیشه بودند، از طریق دریا و زمین برای عرضه و فروش محصولات خود و خرید اجناس و محصولات دیگران سفر میکردند و این شجاعت و استقبال آن‌ها‌ از خطر، راه را برای نشر تمدن وگسترش فرهنگ اقوام مختلف و آشنا ساختن آن‌ها‌ با یکدیگر هموار میساخت(کاظمی،۸:۱۳۸۵).
۲-۲-۲ قرون وسطی
در جوامع شرقی می‌توان نمونه‌‌ها‌یی از صور گذران اوقات فراغت و گردشگری تفریحی را در میان گروه‌ها‌ی اشرافی ردیابی کرد، مثلاً برنامه‌‌ها‌ی شکار دسته جمعی درباریان که در فرهنگ نقاشی ایران و در هنر مینیاتور منعکس است، خود حکایت از وجود نوعی از گردشگری تفریحی و سرگرم کننده در بین طبقات اشراف می‌نمایند.
اشکال دیگری از گردشگری در دنیای قدیم سفر‌‌ها‌ی درویشان، قلندران، جاسوسان و مسافرت‌ها‌ی استثنایی ماجراجویان بود، که برای کسب اطلاعات و ارضا حس حادثهجویی خود، صورت می‌گرفت. اینان اقدام به سفر‌ها‌ی زمینی و دریایی متهورانه می‌نمودند و با کشف سرزمین‌ها‌ یا راه‌ها‌ی تازه اعم از زمینی یا دریایی نامشان به عنوان کاشف در تاریخ ثبت شده است مانند کریستف کلمب، ماژلان، واسکودوگاما و بسیاری از سیاحان و مکتشفین که هنوز برای ما ناشناخته‌اند. (رضوانی، ۱۳۸۵: ۲۸)
مسافرت‌ها‌ی زیارتی به اماکن و یا شهر‌ها‌ی مذهبی از گذشته‌‌ها‌ی دور وجود داشته و در بین پیروان تمام ادیان روز به روز رونق گرفته و با استفاده و به کارگیری تسهیلات جدید، گسترش خارقالعاد‌ها‌ی یافته است. حج یکی از عوامل اصلی در ترغیب مسلمین به گردشگری بوده است. مردمان بیشماری از کلیه نقاط جهان آن روز، به کعبه مشرف می‌شدند. بسیاری از مسلمانان خصوصاً دو قشر بازرگانان و علما در اثر برخورد با مسلمانان سایر بلاد به سیاحت و زیارت سرزمین‌ها‌ی دیگر ترغیب می‌شدند. برخی چون ابنفضلان، ابن جبیر، ابن بطوطه و ادریسی آثاری را بر جای گذاشته‌اند که بیانگر عظمت تمدن اسلام و پیشتازی علمای مسلمان در این رشته است. اما آنچه مهم است این که بسیاری از سرزمین‌ها‌ برای اولین بار توسط مسلمانان کشف شده است، مثلاً نخستین توصیفی که از سرزمین چین به عمل آمده از سلیمان تاجر است و نخستین گزارش مکتوب درباره روسیه از ابن فضلان است.(همان منبع: ۲۹)
تجارت و مسافرت در اروپای قرون وسطی (قرن پنجم تا چهاردهم میلادی) رونق کمتری داشت، بصورتی که جاده‌ها‌ تقریباً از بین رفته و شرایط مسافرت بسیار مشکل و حتی خطرناک شد. طی این دوره دیدار از کلیسا‌ها‌ی مسیحیان نخستین اولویت مسافرت بود زیرا صومعه‌ها‌ی زیادی در نقاط مختلف پراکنده بودند و راهبان و کشیشان مسیحی مردم را تشویق به زیارت این مکان‌ها‌ میکردند. در سده چهاردهم، مسافرت به قصد زیارت به صورت یک پدیده انبوه و سازمان یافته درآمد و شبکه بزرگی از سازمان‌ها‌ی خیریه به کمک طبقات مختلف اجتماعی ایجاد شد. مسیحیان به بیتالمقدس و روم مسافرت میکردند و با وجود این که این مسافرت‌ها‌ اساس و رنگ مذهبی داشتند، مسافرت‌ها‌ی تفریحی و اجتماعی هم به حساب میآمدند.
در نیمه دوم سده سیزدهم، مارکوپولو مسیری از اروپا به به آسیا تعیین کرد. او در چین، پی به یک سیستم جاده‌ای بسیار عالی،که برای اولین بار در زمان سلطنت خانواده چو ساخته شده بود برد (۱۱۲۲-۱۲۲۱ قبل از میلاد). مارکوپولو کتاب خود را بر مبنای این سفر نوشت و این کتاب نخستین منبع اطلاعاتی غرب درباره زندگی شرق در آن دوران قرار گرفت. با اختراع چاپ، کتاب‌ها‌ در این زمینه رونق بسیار یافت، برای نمونه کتاب سرجان مندویل به نام مسافرت در سال ۱۳۵۷ به چندین زبان منتشر شد، که شرح مسافرت به نقاط دور و نزدیک دنیا، حتی تا آسیای جنوب شرقی به تفصیل در آن آمده است.
نخستین مسافرت کاروانی (دسته جمعی) مربوط به کاروانی است که در سده پانزدهم از ونیز به بیتالمقدس میرفت. پیش از شروع سفر از مسافران مبلغ مشخصی برای هزینه‌ها‌ی سفر مانند رفت و برگشت، غذا، استراحتگاه، حیوان برای حمل مسافر و بار و پولی که به عنوان رشوه باید پرداخت میشد، میگرفتند. نخستین نمونه (تاریخچه) غذا‌ها‌ی فوری امروزی را میتوان در مسیر این مسافرت‌ها‌ی پرجمعیت مشاهده کرد. فروشندگانی که انواع غذا‌ها‌، میوه‌ها‌، گوشت، ماهی، نان و شیرینیجات را به زوار میفروختند، بدین منظور چادر‌ها‌یی در مسیر کاروان‌ها‌ زده بودند. (چاک،وای گی، ۱۳۸۵: ۲۸)
۲-۲-۳ رنسانس
از سده چهارده تا هفده، بیشتر مسافرت‌ها‌ با هدف کسب دانش و تجربه آموزی انجام میشد. در انگلستان، ملکه الیزابت اول برای تربیت و پرورش نمایندگان خارجی مسافرت‌ها‌یی را برای آن‌ها‌ فراهم کرد و دانشگاه‌ها‌یی مانند آکسفورد و کمبریج در انگلستان و سالامانکا در اسپانیا به همراه بورس تحصیلی برای دانشجویان ایجاد نمود.
کاروان‌ها‌ی مسافرتی دوره الیزابت پس از چندی، دارای ساختار و سازمانی منظم گردیدند و آن را «گراند تور» نامیدند. این کاروان‌ها‌ کار خود را در نیمه سده هفده شروع کردند و تا نیمه سده نوزده پا برجا بودند. بیشتر اعضای این کاروان‌ها‌ برای کسب دانش و تجربیات جدید به مسافرت میرفتند، معمولا این افراد از طبقه بالای اجتماع بودند که برای کسب دانش و فرهنگ مسافرت میکردند. (همـان منبع: ۳۰)
تا آنجا که اطلاعات تاریخی نشان می‌دهد، سیر و سیاحت برای استراحت و تفریح از اوایل قرن شانزدهم شروع شده و مردم برای بازدید از شهر‌ها‌ی بزرگ و معروف دنیا اقدام به مسافرت نموده‌اند.
سوابق تاریخی و معروفیت شهر‌ها‌ و جاذبه‌‌ها‌ی مختلفی که در آن‌ها‌ وجود داشت انگیزه سفر نخستین مسافران تفریحی بوده‌است. در قرن هفدهم هجوم مسافران به فرانسه، به جایی رسید که موجب شد شخصی به نام سن موریس در سال ۱۶۷۲ نشریها‌ی به نام راهنمای سفر به فرانسه منتشر نماید. مسافران غالباً از کشور‌ها‌ی آلمان، لهستان، دانمارک، سوئد، هلند و انگلیس به فرانسه سفر می‌کردند.(رضوانی،۱۳۸۵: ۳۰)
گراند تور یک راهنمای سفر داشت که در سال ۱۷۷۸ توسط توماس نوگنت تهیه شد و پر فروشترین کتاب معرفی گردید. (چاک،وای گی، ۱۳۸۵: ۳۰)
در مجموع می‌توان گفت، توسعه گردشگری مرهون پیشرفت‌ها‌ی حاصل در وسایل حمل و نقل بوده است، زیرا تحول حمل و نقل که همراه با افزایش سرعت وسایل مسافرت، ارزانی و آسایش نسبی آن بود انقلاب بزرگی در صنعت گردشگری به وجود آورد و باعث گردید تاسیسات پذیرایی گردشگری به سرعت توسعه یابد. هتل‌ها‌یی با استاندارد‌ها‌ی مختلف ساخته شد. متل‌ها‌ و اردوگاه‌ها‌ به جای مسافرخانه‌‌ها‌ی قدیم مورد استفاده توریست‌ها‌ قرار گرفت.
همچنین لازم به ذکر است که پیدایش گردشگری با مفهوم امروزی آن ناشی از تحولات قرن نوزدهم است که انقلاب صنعتی موجب اختراع وسایل رفاهی بسیار گشت و در نتیجه زندگی در شهر‌ها‌ طاقت فرسا شد از این رو نیاز مردم به استراحت و مرخصی و پیدایش وسایل مسافرتی راحت و سریع مانند هواپیما، کشتی، قطار، اتومبیل موجبات توسعه گردشگری را بیش از پیش فراهم آورد. ( رضوانی، ۱۳۸۵: ۳۱)
۲-۲-۴ انقلاب صنعتی
مهمترین تأثیر و پایهگذاری گردشگری به شکل جدید با انقلاب صنعتی شروع میشود. در این دوره تحولات اساسی در وضعیت اقتصادی و اجتماعی جوامع بویژه در کشور‌ها‌ی غربی بوجود میآید. انقلاب صنعتی تغییرات شگرفی در حمل و نقل با ساخت ماشین‌ها‌، قطار و کشتی بوجود آورد.
انقلاب صنعتی که از سال ۱۷۵۰ تا ۱۸۵۰ ادامه یافت، پایه و اساس گردش‌ها‌ی دسته جمعی را که امروز ما با آن آشنا هستیم، به وجود آورد. در این دوره تغییرات اجتماعی موجب تغییر مشاغل و گسترش طبقه میانی اجتماع گردید و این طبقه توان بیشتری یافت تا بیشتر به تفریح و مسافرت برود، در نتیجه افزایش تقاضا برای مسافرت باعث شد که مسافرت‌ها‌ی تخصصی طبقه اشراف گراند تور شکل تازه ای به خود بگیرد و به مسافرت‌ها‌ی تفریحی در سطح عمومی‌تبدیل شود.
برخی از مکان‌ها‌یی که تا آن زمان محل تفریح و گردش خانواده‌ها‌ی ثروتمند و مرفه بود، گسترش یافت و تاسیسات جدیدی بوجود آمد تا بتواند فضای لازم را برای طبقه متوسط جامعه به عنوان بازار بزرگی بوجود آورد (البته در مقایسه با تعداد اندکی از این مکان‌ها‌ که در گذشته برای اشراف و ثروتمندان تهیه شده بود). اگر چه این مسافران جدید هزینه‌ها‌ی زیادی نمیپرداختند، ولی تعداد روز افزون آن‌ها‌ این کمبود را جبران میکرد. (چاک،وای گی، ۱۳۸۵: ۳۰)
مهاجرتهای روستا شهری، پدید آمدن ماشین‌ها‌، قطار، کشتی‌ها‌ نیز در توسعه گردشگری تأثیر گذاشتند. حادثه مهم دیگری که بر صنعت گردشگری اثر گذاشت، فناوری‌ها‌ی نوین بانکی از جمله چک مسافرتی بود که آمریکایی‌ها‌ ابداع کردند. از اواخر قرن نوزدهم، گردشگران آمریکایی به اروپا سرازیر شدند. اثر اقتصادی، افزایش درآمد‌ها‌، افزایش اوقات فراغت و توسعه شبکه‌ها‌ی حمل و نقل سریع و ارزان، همگی شرایطی را به وجود آوردند که باعث رشد بازاریابی در بخش گردشگری شد. (کاظمی،۱۳۸۶: ۸-۱۱)
با پیشرفت‌ها‌ی اقتصادی و اجتماعی بوجود آمده در قرن بیستم دسترسی مردم به امکانات و خدمات و توانایی مالی، مسافرت و گردش برای توده‌ها‌ی مردم در اکثر کشور‌ها‌ امکان پذیر گشت. تکنولوژی‌ها‌ی نوین مانند رایانه، خطوط هواپیمایی، ارتباطات ماهوار‌ها‌ی و اینترنتی و روبات باعث تغییر شیوه زندگی شد و همچنین باعث شد به دلایل متعدد بر میزان مسافرت و گردش افزوده گردد.
ایران نیز یکی از کشور‌ها‌یی است که به خاطر قدمت طولانی، از کشور‌ها‌ی صاحب تجربه و سابقه در گردشگری محسوب میشود. موقعیت جغرافیایی، تنوع نژادی و قومی‌ و فرهنگی و جاذبه‌ها‌ی طبیعی و متنوع و همچنین ویژگی‌ها‌ی اخلاقی مردم و علاقه به سیر و سفر از عوامل اصلی قدمت طولانی گردشگری در این کشور محسوب میشود.
۲-۲-۵ پیشینه تاریخی گردشگری در ایران
گردشگری پدیده‌ای است که از زمان‌ها‌ی بسیار دور، در بین انسان‌ها‌ وجود داشته و این پدیده کم‌کم رواج داشته تا امروز با توجه به تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به صورت کنونی رسیده‌است. ایران یکی از ده کانون مهم شکل‌گیری تمدن بشری در جهان بوده‌است و نخستین آثار مدنیت که در این سرزمین کشف شده، به هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد مسیح تعلق دارد (محلاتی،۲۷۰:۱۳۸۰). چنانکه ورود آریایی‌‌ها‌ در هزاره‌ی دوم پیش از میلاد به این کشور و حکومت عیلامی‌‌ها‌، ماد‌ها‌، هخامنشیان، ساسانیان و… حکایت از ایجاد تمدن پربار و دیرینه در این سرزمین دارد. در عین حال این کشور در طی دوره‌‌ها‌ی مختلف مورد توجه بسیاری از افراد بوده که به منظور‌ها‌ی خاصی از تجارت و دادوستد، تفریحی، فرهنگی و… به آن مسافرت می‌کرده‌اند و همین طور وجود رسوم‌ مختلف در این کشور از جمله پناه بردن به طبیعت در ایام مختلف سال به صورت دسته‌جمعی و گروهی نشان از وجود روحیه‌ی گردش و تفریح را در بین مردم این سرزمین داشته است (مهدوی،۳۱:۱۳۸۳-۳۰).
بنابراین هرچند مطالعات و تحقیقات انجام شده در زمینه‌ی گردشگری و مسافرت و شیوه و قوانین مربوط به آن در ایران باستان و حتی در ایران پس از اسلام بسیار اندک است، ولی آنچه مسلم است اینکه در ایران قبل از اسلام و حتی قبل از ورود آریایی‌‌ها‌ به این سرزمین، مسافر و جهانگرد دارای حقوق و امتیازات ویژه‌ای بود که در حکومت‌ها‌ی مختلف در شکل‌‌ها‌ی مدنی هر دوره حدود و میزان آن یکسان و مشابه نبوده است، بلکه با توجه به انگیزه و هدف مسافر یا جهانگرد، آن حقوق و حدود آن تعیین و اجرا میشده است (محقق داماد،۳۲:۱۳۷۷). علاوه بر این ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و وجود فرهنگ و آداب و رسوم، آثار تاریخی، هنری و میراث فرهنگی خود به طور قطع برای جهانگردان و گردشگران عهد قدیم بهترین مقصد محسوب می‌شده است (رضوانی،۸۹:۱۳۷۹).
در واقع در مورد مسافرت به نواحی روستایی در این زمان (ایران باستان) تحقیقات و مطالعات، بسیار بسیار اندک است و اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی با توجه به آداب و رسوم ایرانیان و وجود اکثریت جمعیت در مناطق روستایی می‌توان گفت که گردشگری روستایی در ایران از زمان شکل‌گیری تمدن‌‌ها‌ی بزرگ و ایجاد شهر‌ها‌ شکل گرفته و گردشگران در این زمان به منظور خاصی به این نواحی سفر می‌کرده‌اند (مهدوی،۳۱:۱۳۸۳).
در ایران پس از اسلام، با توجه به سابقه‌ی زندگی مدنی و تجربیات حاصل از حسن خلق و رفتار‌ها‌ی موجود نزد ایرانیان که از گذشته‌‌ها‌ی کهن باقی مانده و همچنین فرهنگ خاص ایرانیان که با میهمان ‌نوازی‌‌ها‌ی خاص شرقیان توأم بوده و به ویژه در پرتوی اجرای آیات قرآن و احکام اسلامی، گردشگری رونق بیشتری یافته و با ایجاد تأسیسات جدید رفاهی و درمانی، ایجاد مهمانسرا‌ها‌ و محل‌‌ها‌ی پذیرایی از میهمان به طریق وقف باعث شد تا گردشگری در ایران به مرحله‌ی تازه‌ای برسد که در سفرنامه‌‌ها‌ و یادداشت‌‌ها‌ی سیاحان متعدد و مشهور اعم از ایرانی و خارجی به نیکی یاد شده است (محقق داماد،۳۶:۱۳۷۷).
لازم به ذکر است که در دوره‌ی بعد از اسلام، قرآن مجید، نهج‌البلاغه، روایات و احادیث امامان و بزرگان دین به انحای گوناگون مسلمانان را به گردشگری تشویق و ترغیب نموده‌اند. چنانکه از دیدگاه اسلام گردشگری و سیر و سیاحت رشد و تعالی انسانی را به دنبال خواهد داشت که قبلاً ذکر کردیم. بنابراین اسلام ضمن تشویق و تأکید بر گردشگری و سیاحت به فواید معیشتی و بهره‌مندی از نعم انبوه خداوندی اشاره می کند و معتقد است که گردشگری با همه‌ی اثرات و فواید معیشتی و دنیوی، هیچگاه فی‌نفسه ناقض جنبه‌‌ها‌ی اخلاقی، عبادی و سازندگی نفس و هدف‌ها‌ی فراتر از خاک و خدا محوری نبوده، بلکه تمام سفر‌ها‌ تمهیدی است برای سفر به سوی خداوند و صعود به دارالقرار. در زمینه‌ی اهمیت سیر و سیاحت در اسلام و قرآن همین بس که تعداد ۲۹ آیه از ۲۴ سوره‌ی کلام الله مجید به این امر اختصاص دارد که در هفت آیه‌ی اول صراحتاً به عنوان «سیروا فی‌ الارض» و در هفت آیه دیگر عنوان «أفلم یسیروا فی الارض» بیان شده است (فرجی،۳۸:۱۳۸۰).
با توجه به مطالب فوق می‌توان دریافت که اسلام تأثیر بسزایی در گردشگری و نحوه‌ی مسافرت و همچنین انگیزه‌‌ها‌ی مسافرت در ایران بجای نهاده‌است. در این دوره سیاحان زیادی به ایران مسافرت کرده‌اند و از مناطق مختلف از جمله نواحی و روستایی و ایلات و عشایر این سرزمین دیدن کرده‌اند که در کتب تاریخی و سفرنامه‌‌ها‌ی مختلف به آن اشاره شده است.
در زمینه‌ی گردشگری، ایران به ویژه از قرن هفدهم میلادی دوران حکومت صفویان به عنوان یک کشور مورد توجه جهانگردان قرار گرفته و اذ‌ها‌ن اروپاییان را به خود جلب نموده است، صرفنظر از صد‌ها‌ مسافری که قبل از قرن هفدهم به ایران سفر کرده‌اند. قرن هفدهم میلادی که مقارن با قرن یازدهم و دوازدهم هجری قمری است را می‌توان سرآغاز توجه گردشگری خارجی به ایران دانست. در این دوره می‌توان از سیاحان و گردشگران مختلفی از جمله پیتر دلاواله، ژان شاردن، تاورنیه، آنتونی شرلی، مادام دیولافو، جرج کلارک و… که با ملیت‌‌ها‌ی مختلف به همراه فهرست بلندی که جرج کروزن انگلیسی در پایان قرن ۱۹ میلادی در جهان معروف خود (ایران و قضیه‌ی ایران) از مسافرانی که به ایران سفر کرده‌اند، نام می‌برد که نشانگر جای گرفتن ایران در صدر کشور‌ها‌ی آسیایی به لحاظ تعداد گردشگران در طی قرون ۱۷ و ۱۸ میلادی است.
قرن نوزدهم، قرن متفاوتی در تاریخ گردشگری ایران شناخته می‌شود. سیاحان، دیپلمات‌ها‌، بازرگانان، باستان‌شناسان، محققان و حتی افراد کنجکاو به ایران سفر می‌کردند تا صرفاً حس کنجکاوی خود را ارضا کنند (مهدوی،۳۳:۱۳۸۳).
در نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم، لیدی، شل، وانسون، گوبینو و دکتر بروگسی از زمره نویسندگانی بودند که با کتاب‌ها‌ی خود نام ایران را به نیکی بر سر زبان‌ها‌ افکندند (مرسلوند،۱۲:۱۳۷۶).
به هر حال هرچند که در دوره‌ی مذکور روند ورود گردشگران خارجی به ایران رو به تزاید گذاشته بود و لیکن هیچگاه به عنوان صنعت به شکل امروزی که دارای تشکیلات منظم و قوانین و مقررات ویژه‌ای باشد و درآمدزایی نماید مورد توجه نبوده است. صنعت گردشگری در ایران از نیم قرن پیش به این طرف به منظور شناساندن مفاخر ایران و تمدن این سرزمین باستانی رسماً شکل گرفت و برای اولین بار از سال ۱۳۱۴ ادار‌ها‌ی در وزارت کشور به نام اداره‌ی امور گردشگری تأسیس شد که فعالیت آن محدود به چاپ نشریات و کتابچه‌‌ها‌ی راهنمای گردشگری ایران می‌بود. بعد از شهریور ۱۳۲۰، اداره‌ی مذکور جای خود را به «شورای عالی گردشگری» داد که زیر نظر وزارت کشور بود و در نهایت در سال ۱۳۴۲ هیأت وزیران تأسیس «سازمان جذب سیاحان» را تصویب کرد و این سازمان رسماً کار خود را آغاز نمود (رضوانی،۱۹۲:۱۳۷۹). این سازمان که به ارائه‌ طرح‌‌ها‌ و برنامه‌ریزی‌‌ها‌ی وسیع زیربنایی در امر گردشگری موفق شد، در سال ۱۳۵۳ جزء تشکیلات وزارت اطلاعات درآمد و نخست عنوان «وزارت اطلاعات و گردشگری» مسؤول تنظیم امور ایرانگردی و گردشگری می‌شود (محلاتی،۲۸۰:۱۳۸۰). از آن بعد اداره‌ی ایرانگردی و گردشگری به وسیله‌ی چهار شرکت سها‌‌می‌با نظارت وزارت اطلاعات و ایرانگردی اداره شد.
پس از انقلاب اسلامی‌در سال ۱۳۵۸ به منظور جلوگیری از تداخل وظایف و هماهنگ نمودن فعالیت‌ها‌ وسایل مربوط به گردشگری این چهار شرکت در یکدیگر ادغام گردید و «سازمان مرکز ایرانگردی و گردشگری» با بافت و خط‌مشی‌‌ها‌ی جدید و اهدافی متمایز از گذشته تشکیل و شروع به کار نمود. این سازمان اداره و بهره‌برداری از واحد‌ها‌ی اقامتی به شکل مهمان‌خانه، مهمان‌سرا، اردوگاه، کلبه، چادر، غذاسرا، چاپخانه، پیست اسکی، تأسیسات کنار دریا، آب‌ها‌ی معدنی، مراکز آموزشی زمستانی و هر نوع محل مناسب دیگری برای ایرانگردی و گردشگری به عهده دارد (محلاتی،۲:۱۳۸۰-۱). بعد از آن سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۶۴ از یازده اُرگان دولتی تحت نظارت وزارت فرهنگ وآموزش عالی، و در سال ۱۳۷۲ از وزارت آموزش عالی منتزع و به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وابسته گردید (مجموعه قوانین و مقررات سازمان میراث فرهنگی، ۱۲:۱۳۷۲).
دوباره در سال ۱۳۸۳با مصوبه شورای عالی اداری سازمان میراث فرهنگی با سازمان ایرانگردی وگردشگری ادغام گردید، در همان سال این سازمان از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ‌منتزع و تحت عنوان یکی از معاونت‌ها‌ی ریاست جمهوری ادامه فعالیت داد (http: www.chtn.ir ).
بنابراین در سال ۱۳۸۵ با مصوبه شورای عالی اداری سازمان صنایع دستی با سازمان میراث فرهنگی وگردشگری ادغام گردید(http: www.isfahancht.ir ).
جدول ۲-۱: اﺷﻜﺎل،دوره ﺑﻨﺪی و ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺮدﺷﮕﺮی ازﻧﻈﺮ ﻣﻮرﻓﻲ

(ماو فورث و مانشا ۸۳:۱۹۹۸)
۲-۳ طبقه‌بندی اﻧﻮاع ﺗﻮرﻳﺴﻢ
ﺗﻮرﻳﺴﻢ دارای اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪﻳﻬﺎﻳﻲ را ﺑﺮای آن قاﺋﻞ ﺷﺪ. ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از ﺗﻮرﻳﺴﻢ را ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻌﺮﻳﻒ و طبقه‌بندی ﻧﻤﻮد ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از:
از ﻧﻈﺮ زﻣﺎﻧﻲ: ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎی ﮔﺮدﺷﮕﺮ را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت (ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚ روز) ﻣﻴﺎن ﻣﺪت (ﻳﻚ ﺗﺎ ﺳﻪ روز) و درازﻣﺪت (ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ روز) از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ.

برخی از گردشگران چینی تقاضای داشتن یک چینی زبان در محل اقامتشان دارند ولی هتلداران می گویند به دلیل عدم برگشت سرمایه شان، هیچ کس حاضر به آموزش زبان چینی به کارمندان خود نمی باشد (رحیم پور, ۱۳۹۲, ص. ۱۰۶).

نظر عمده فروشان تور در چین و اروپا در خصوص محل اقامت

افزایش نرخ اتاق و خدمات هتل های اروپا، رقابت تنگاتنگی بین آژانس ها برای کاهش قیمت هزینه های تور در هر روز(اسکان، رفت و آمد، بازدید از جاذبه ها) از دیگر مواردی است که تجارت گردشگری اروپا با چین را با محدودیت مواجه ساخته است. مجریان تور خدمات زمینی خود را برای هر مسافر در یک روز به کمتر از ۳۰ یورو کاهش داده اند که این برای کارگزاران سود زیادی به دنبال ندارد (رحیم پور, ۱۳۹۲, ص. ۱۶۱).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

سطح ضعیف خدمات اروپا از نظر چینی ها

علاوه بر کمبود اطلاعات به زبان چینی، بسیاری از چینی ها نیز سطح خدمات در اروپا زیر استاندارد می دانند. نبود پرسنل زبان چینی و خدمات مناسب با فرهنگ چین باعث این ارزیابی شده است. نقش آفرینان بزرگ در این زمینه (فروشگاه ها با نام تجاری لوکس، مراکز خرید، هتل های زنجیره ای و غیره) هستند که به طور فزاینده خدمات خود را برای مشتریان چینی با ارائه کارکنان زبان چینی و محصولات سفارشی تطبیق می دهند. ارائه این خدمات نه تنها مناسب ارزیابی شده، بلکه به عنوان نشانه ای از استقبال گردشگران چینی است (Hansen, P.R. & Jangeresyed, S, 2013).

تعداد اقامت شب

آمار در مورد تعداد شبهای اقامت مسافران چینی در کشورهای اروپایی نشان می دهد که بریتانیا با حدود ۱۳ شب اقامت، ایتالیا با حدود ۱۰ شب اقامت، فرانسه با ۳ شب اقامت و آلمان با ۲ شب اقامت بیشترین تعداد نفر اقامت شب را در اختیار دارند. در مورد بریتانیا، بیشترین آمار مربوط به دانشجویان و گردشگران VFR^[35] است. این آمار غالبا در مورد بازدیدکنندگانی است که برای نخستین بار به اروپا سفر کرده اند و می خواهند بیش از یک کشور را طی سفری ۷-۱۰ روزه بازدید کنند. بیشترین این سفرها تنها پایتخت و شهرهای بزرگ را در بر می گیرند (رحیم پور, ۱۳۹۲, ص. ۹۴).

سیگنال های خوش آمد گویی چینی

ارائه اطلاعات چینی، خدمات به زبان چینی و محصولات سفارشی یک سیگنال از خوش آمدی برای بازدید کنندگان چینی است. حتی برای کسانی که با دستور کامل زبان انگلیسی آشنا هستند خوشحال کننده است که فرهنگ چینی مورد احترام هستند. استفاده از پرسنل به زبان چینی در هتل ها، فروشگاه ها و موسسات خدماتی برای آن ها خوشحال کننده است (Hansen, P.R. & Jangeresyed, S, 2013).
برای احساس امنیت گردشگران چینی معیارهای زیر لازم است
توجه به جزئیات شخصیتی
درک حساسیت فرهنگی
شناخت گوناگونی مناطق
انعطاف پذیری و منطبق شدن با تغییر برنامه
برآوردن انتظارات (Su, 2011, pp. 13-14)

ارائه خدمات به زبان چینی و اطلاعات

بدون حمایت یک تور و گروه بدون راهنمای تعیین شده، بسیاری از گردشگران چینی احساس ناراحت کننده ای به دلیل موانع زبان دارند. هر چند که کتاب های راهنمای یا نشانه ها چینی درحال رواج یافتن است، ارائه اطلاعات چینی و خدمات در اروپا هنوز هم بسیار نادر است (Hansen, P.R. & Jangeresyed, S, 2013). برای موفقیت در جلب رضایت گردشگران چینی موارد زیر ضروری است:
داشتن راهنمای تور مسلط به زبان چینی مانداری^[۳۶] و چینی کانتونی^[۳۷] برای تورهای اعزامی از شانگهای.
داشتن وبسایت به زبان چینی ضروری است.
شرکت در دوره های کاراموزی فروش به منظور آشنایی با قوانین و مقررات سفر و محدودیت ها.
رعایت ساعات کار مرسوم چینی در کشور چین. جالب است که آژانس های چینی اهمیتی به ساعت اداری در کشورهای مقصد نمی دهند. برخی از آنان خواسته های عجیب دارند و انتظار دارند که شرکایشان خود را با آن ها سازگار کنند.
درخواست حق الزحمه و انعام در پکیج ها رایج است، اما چینی هایی که با خرج دولت و یا شرکت هایشان سفر می کنند مایل به پرداخت انعام نیستند.
اغلب شرکت کنندگان در تورهای تفریحی ترجیح می دهند که یک پکیج کامل و ویژه داشته باشند. تا آنان بدانند چقدر می توانند برای خرید و دیگر مخارج هزینه کنند (رحیم پور, ۱۳۹۲, ص. ۱۲۶).

رفتار گردشگر چینی در تورهای خروجی

ویژگی های گردشگران چینی

امروزه تعداد قابل توجه ای از کشورهای توریست پذیر جهان در تلاش هستند تا چین را به عنوان یکی از بازارهای هدف اصلی در نظر بگیرند. چینی ها اگرچه ملتی واحد هستند ولی از تنوع جغرافیایی و فرهنگی بسیار متفاوتی با یکدیگر می­باشند. این تنوع و گوناگونی فرهنگی و جغرافیایی و فرهنگی موجب تنوع در علائق و سلائق گردشگران خروجی از این کشور شده است که تعریف و سازماندهی تورهای مسافرتی مطابق با نیاز این جمعیت انبوه را به شدت سخت کرده است. علاوه بر این درخواست گردشگران چینی در بازارهای مقصد و محیطهای اجرای تور نیز تغییر می کنند. چینی ها از نظر روش زندگی با سایر ملل متفاوتند و رفتار آن ها در سفرهای برون مرزی بستگی زیادی به مقصدی دارد که انتخاب می کنند. بنابراین، شناخت کلی مشخصات، علائق و سلائق گردشگران چینی بسیار دشوار است.
بر اساس گزارش سازمان ملی گردشگری چین خصوصیات و ویژگی های اصلی مسافران چینی(به استثنای هنگ کنگ و ماکائو) به شرح زیر است (رحیم پور, ۱۳۹۲, ص. ۱۰۱):
۱- برتری اندکی در تعداد زنان، تقریبا نسبت مسافران زن به مرد در سفرهای خارجی برابر است. ۵۰ درصد مسافران مرد را گروه سنی ۲۵ تا ۴۴ سال تشکیل می دهند. این گروه سنی از نظر کارشناسان گردشگری بهترین گروه از گردشگران هستند که می توان بر روی آن ها سرمایه گذاری کرد تا از آن ها مشتریانی وفادار ساخت. اما گروه سنی بالای ۴۵ سال به دلیل برخورداری از تمکن مالی و داشتن تعطیلات بیشتر، سهم بزرگی در سفر به نقاط دور دست مانند اروپا و استرالیا دارد. جالب است که هرساله تعداد این افراد به خاطر ساختار سنی جمعیت رو به افزایش است.
۲- هدف بیش از ۷۰ درصد از گردشگران چین تفریح بوده و اکثریت آن ها مقاصدی همانند کشورهای شمال آسیا و اروپای شمالی را ترجیح می دهند.
۳- مراکز عمده مولد گردشگر در چین مناطق شهری است تا مناطق روستایی، از مهمترین این مراکز می توان به پکن، شانگهای، گوانجو و شن ژن، نام برد. اما شهرهای کوچکتر هم در حال پیوستن به این جریان هستند.
۴- بیش از ۸۵ درصد مسافران خارجی چین از طریق مرزهای هوایی سفر می کنند( به جز مسافران عازم هنگ کنگ و ماکائو).
۵- گردشگرانی که برای بار اول با تور و به صورت گروهی سفر می کنند، حدود ۸۰ درصد و گردشگرانی که برای بار دوم به وسیله تور سفر می کنند، حدود ۶۰ درصد را تشکیل می دهند. البته سفر با تور همچنان رو به افزایش است.
۶- در هر مقصد، میانگین اقامت مسافران چینی به اندازه سایر گردشگران است. میانگین اقامت آنان به اروپا بین ۸-۱۵ روز است.
۷- حداقل ۷۰ درصد از گردشگران در مکان هایی اقامت می کنند که قبلا توسط خود آنان و یا دفاتر خدمات مسافرتی و جهانگردی رزرو شده اند.
۸- بیش از ۳۰ درصد از سفر گردشگران به مقاصد گردشگری تکراری بوده و این گونه سفرها در حال افزایش است.
۹- در مورد اروپا، گردشگران چینی یک تور چند مقصده ۵ تا ۶ روزه را به یک مقصد(کشور) ترجیح می دهند (رحیم پور, ۱۳۹۲, ص. ۱۰۱-۱۰۲)

هدف سفر گردشگران چینی

سهم سفرهای دولتی و عمومی( سفرهای تجاری و رسمی) در طول دهه گذشته به شدت کاهش یافته است. سازمان ملی گردشگری چین اعلام داشته است که میزان سفرهای عمومی از ۵۵ درصد کل سفرهای چین در ۱۹۹۵ به ۱۹ درصد در سال ۲۰۰۵ کاهش یافته است. این در حالی است که تعداد سفرهای خصوصی یا تفریحی در همین زمان از ۴۵ درصد در سال یه ۸۱ درصد بالغ شده است. با توجه به اینکه آمار جدیدی در سال ۲۰۱۱ در این خصوص ارائه نشده است، کارشناسان گردشگری چین پیش بینی کرده اند که میزان سفرهای وابسته به دولت و شرکت های دولتی در سال ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ از ۱۵ درصد کمتر نخواهد شد (رحیم پور, ۱۳۹۲, ص. ۹۶-۹۷).

سفرهای عمومی گردشگران چینی

گرچه سهم و حجم سفرهای عمومی و تورهای سازمان یافته فنی چین نسبت به حجم مسافرت های تفریحی کاهش چشم گیری را نشان می دهد، ولی بایستی به این نکته توجه داشت که چین هنوز یک کشور کمونیستی با اقتصاد دولتی است. لذا این بخش از سفرهای عمومی همچنان رو به رشد است. در حالیکه تورها و سفرهای تجاری و اداری رسمی به گروه های کوچک شش و هفت نفره محدود می شوند، گروه های آموزشی، کنفرانسی و نمایشگاه می توانند حتی شامل صدها شرکت کننده باشند. هزینه اینگونه تورها بسیار بالاتر از تورهای تفریحی است، به این دلیل که هزینه های چنین سفری معمولا توسط سازمان ها پرداخت می شود و در نتیجه شرکت کنندگان انتظار سرویس دهی بهتری دارند. برای آزانس مسافرتی، سازماندهی یک تور اداری یا تجاری در ازای هر نفر بسیار مناسب تر از سازماندهی یک سفر خصوصی و تفریحی در طول تعطیلات است. تورهای خارجی و اداری در چین از طریق پنج بخش سازماندهی می شود:
۱- اداره اجرائیات و یا مرکز خدمات استانی
۲- اداره مشاوره تجاری، بخش مربوط به تور خارجی تجاری و اداری
۳- شرکت های سازمان دهنده تورهای خارجی شخصی
۴- دفاتر خدمات مسافرتی و جهانگردی
۵- ادارات آژانس های مسافرت در چین (رحیم پور, ۱۳۹۲, ص. ۹۷)

سفرهای خصوص و تفریحی چینی ها

براساس مطالعات مجمع مسافرتی آسیا و اقیانوسیه عمده سفرهای خارجی چینی ها، با هدف تفریح و سیاحت و خرید انجام می شود و حدود ۱۵ درصد از سفرها با انگیزه دیدار از دوستان و اقوام(VFR) صورت می گیرد. شهرها و پایتخت های بزرگ و مراکز تجاری هنوز بیشترین سهم را در جذب مسافران چینی دارند، هرچند هرساله تقاضا برای شهرهای ساحلی و آفتابی و دیگر انواع شهرهای تفریحی برای گذران تعطیلات رو به افزایش است. ولی تقاضا برای دیدار از شهرهای توریستی اروپا به ویژه برای گردشگران چینی همچنان ادامه دارد (رحیم پور, ۱۳۹۲, ص. ۹۹).

از مضمون این حکایت می توان به نوعی از شیوه دادرسی و اجرای عدالت اشاره کرد که در آن حاکم جهت کوتاه کردن روند دادرسی و اجرای عدالت بیشتر مستقیماً مظلومان را فرا خوانده و مستقیماً سخنان آنها را گوش داده و در همان جلسه دستورات لازم را صادر می نماید اگر نیاز به تحقیق باش دستور تحقیق می دهد و اگر نیاز به صدور حکم باشد حکمی یا خود یا توسط متخصصان موجود در جلسه صادر می نماید.
ارسال نیرو و لشکر جهت اصلاح کارزاری فاسد و ناعادل
«روز پنج شنبه نوزدهم محرم بوعلی کوتوال از غزنی با لشکری قوی برفت بر جانب خلع ، که از ایشان فسادها رفته بود در غیب امیر ، تا ایشان را به صلاح آرد بصلح یا به جنگ» (همان)
از این عبارت آمده در تاریخ بیهقی مستفاده می شود که حاکمان برای اصلاح فساد و بی عدالتی و ظلم کارزار خویش از فرد مورد اطمینان خود استفاده می کردند و از او می خواستند به مکانی که کارزار فاسد دارند یا از دوره های قبل مانده است با لشکری به سراغ او بروند تا او را اولاً نصیحت به صلاح و عدل کنند و در غیر این با لشکر خود اگر او نپذیرد و قصد سرکشی دارد مورد تاخت و تاز قرار گیرد تا شکست خورد. این مورد نشان می دهد که جهت برقراری عدالت با توجه به شرح ماواقعه در تاریخ بیهقی می توان از شیوه بازخواست استانداران و کارزاران حتی به صورت مبارزه فیزیکی جهت اجرای عدالت و وادار کردن آنها به اجرای عدالت و عدم ظلم و تباهی اشاره کرد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

عفو گذشت نوعی از دادرسی
با توجه به اینکه حسنک وزیر^[۱]اهل نیشابور بوده است ، مسعود غزنوی تمایل دارد که رسوم ایجاد شده توسط حسنک را در حکومت خود منسوخ نماید ، بیهقی بر این نکته اشاره می کند و می نویسد سلطان مسعود زندانیان حکومت پدر و صدارت حسنک را مورد عفو قرار می دهد .«[مسعود:] اکنون می فرماییم بعاجل الحال تا رسم های حسنکی نو را باطل کنند و قاعده ی کارها به نیشابور در مرافعات و جز ان همه به رسم قدیم باز برند … و فرمان دادیم تا هم امروز زندان ها را عرض کنند و محبوسان را پای برگشایند تا راحت آمدن ما همه ی دل ها برسد . آن گاه اگر پس از این کسی تهور و تعدی رود ، سزای خویش بیند.» (بیهقی ؛۱۳۸۷ :۳۳)
آنچه از مفهوم این حکایت برداشت می شود این است که بیهقی می خواهد عنوان کند که هر چند به حق یا به ناحق حکمی قبلاً صادر و اجرا شده است ولی بعدی ها به خاطر کاستن از جرم و دلگرمی بی گناهان مسئله عفو و گذشت را همواره باید انجام دهند تا مورد توجه مردم واقع شوند در این صورت اگر مجرم واقعی باشد با عفو خوشحال می گردد و جرم را تکرار نمی کند و اگر به ناحق مجازات شده باشد با عفو در واقع کمتر به او ظلم شده و عدالت تا حدی اجرا شود.
به تأخیر انداختن اجرای حکم جهت نزدیک کردن آن به حق و عدالت
در تاریخ بیهقی به مقتضای موضوعات طرح شده ، حکایاتی از پیشینیان آورده شده است که بنابر باور بیهقی نشاط و رغبت خوانندگان را بیفزاید ، از جمله حکایتی از دوران حکومت نصر بن احمد سامانی نقل گردیده که مضمون آن مناسب با موضوع ما می باشد.
نصر بن احمد در کودکی به جای پدر به تخت سلطنت نشست و بالید ؛ لکن تند مزاج و بد خو بود به گونه ای که فرمان هایی می راند که متناسب خطای گناهکاران نبود . او از وزیر خود بلعمی و صاحب دیوان رسالتش ( بوطیب مصعبی ) می خواهد ترتیبی فراهم نمایند تا دستورهایی که برای مجازات مردم از جانب او صادر می شود تا سه روز به مرحله ی اجرا و عمل در بیاید تا در ظرف این مدت خواهش شفیعان شنیده شود و از جانب کار مورد غور و بررسی قرار گیردو «اگر آن خشم به حق گرفته باشم چوب چندان زنند که کم از صد باشد و اگر به ناحق گرفته باشم باطل کنم آن عقوبت را و برداشت کنم آن کسانی را که در باب ایشان سیاست فرموده باشم اگر لیاقت دارند برداشتن را ، و اگر عقوبت بر مقتضای شریعت باشد چنانچه قضات حکم کنند ، برانند.»( بیهقی ؛۱۳۸۷ :۱۶۰)
آنچه از این حکایت مستفاد می شود این است که با توجه به عدالت و صدور حکم مجازات در هر عصر وزمانی مورد توجه حکومتیان بوده است و نیز بنابر متن حکایت ، امکان عفو مجرمان همواره محتمل بوده است ، ضمناً توجه به مطابقت مجازات ها با موازین شریعت ، از ملاکهای مقبولیت قوانین و از مواردی است که مد نظر قانون گذاران و قاضیان و مجریان احکام بوده است . درست است که این حکایت در تاریخ بیهقی طرح گردیده است تا نوعی نظام حقوقی و شیوه دادرسی و اجرای عدالت را بیان نماید .
وجود دلایل و مستندات جهت اتهام به هر فردی لازم و ضروری است
یکی از جذاب ترین وقایعی که در ارتباط با شیوه دادرسی و مصاده اموال متهم در کتب پیشینیان وجود دارد محاکمه و بردار کردن حسنک وزیر است که خامه ی توانای بیهقی به توصیف جزء به جزء آن پرداخته است . از آنجا که مندرجات این بخش از تاریخ بیهقی نیز از مشاهدات شخصی مورخ و استطلاع از معتمدان و مطلعان بوده است لذا اعتبار مطالب آن به هیچ روی مورد تردید نیست در آغاز واقعه می خوانیم:
«[بوسهل ^[۲]] به بلخ در امیر می دمید که به ناچار حسنک را بر دار باید کرد و امیر بس حلیم و کریم بود جواب نگفتی و معتمد عبدوس گفت: روزی پس از مرگ حسنک از استادم شنودم که امیر بوسهل را گفت : حجتی و عذری باید گشتن این مرد را . بوسهل گفت : حجت بزرگتر که مرد قرمطی است و خلعت مصریان استد. تا امیر المؤمنین القادر بالله بیازد و نامه از امیر محمود باز گرفت.»( بیهقی ؛۱۳۸۷ :۲۲۸)
با توجه محتوای گفتگوهای امیر مسعود و بوسهل، می توان دریافت که برای مجازات هر متهم ، دلایل و مستنداتی مورد نیاز بوده است و هر چند برخی از سردمداران حکومت ، خود در پرونده سازی علیه رقبای خود دست داشته اند لکن برای مشروعیت بخشیدن به کار و نیت خود به دنبال انطباق تصمیمات خود با قوانین و عرف بوده اند. لذا هر کسی در هر دوره ای اگر حتی به ناحق خواسته کسی را متهم کند باید با توجه به سیر دادرسی و قوانین موجود آن زمان آن شخص را مورد اتهام قرار دهد و صرف تهمت زدن او را نمی تواند محکوم کند.
تحقیق و تفحص از افراد در جریان اتهامات دادرسی
در واقع حسنک وزیر می خوانیم که امیر مسعود برای اثبات ارتباط حسنک با باطنیان از دیگر افراد مطلع دربار ، حقیقت موضوع را سؤال می کند و از آن جمله از خواجه احمد حسن میبدی ، صدر اعظم خویش می خواهد تا درباره اعتقاد حسنک سخن گوید . هنگامی که پیغام سلطان مسعود توسط عبدوس به احمدحسن می رسد و از او می خواهد تا حقیقت ماجرای خلعت گرفتن حسنک از مصریان و فرمان خلیفه (القادر بالله)را مبنی بر اینکه«حسنک قرمطی است وی را بر دار باید کرد»( بیهقی ؛۱۳۸۷ :۲۲۹)
حضور افراد عادل و پاک در جریان دادرسی
از نکاتی که در جریان محاکمه و مجازات حسنک وزیر مستفاد می شود این است که عادلان و پاکان در جریان دادرسی و تأیید صحت ادعا و اظهارات طرفین دعوی حضور داشته اند . همچنانکه بیهقی می نویسد ؛«امیر خواجه [احمد بن حسن میمندی ] را گفت : به طارم باید نشست که حسنک را آنجا خواهند آورد با قضات و مزکیان^[۳] تا آنچه خریده است . جمله به نام ما قباله نبشته شود و گواه گیرد بر خویشتن.(همان :۲۳۱)
شیوه برگزاری جلسه دادرسی
یکی دیگر از نکاتی که از فحوای گزارش لحظه به لحظه ی محاکمه حسنک دریافت می شود این است که متهمان در مجلس دادورزی ، مکان مشخصی برای استقرار داشته اند و در جای خاصی می نشسته اند . توجه به این بند از واقعه ی بردار کردن حسنک وزیر ، مؤید این مطلب است:
و خواجه[احمد حسن میمندی] امیر حسنک را هر چند خواست که پیش وی [یعنی در جایگاه متهمان]نشیند نگذاشت و بر دست راست من [نصر خلف ] نشست.(همان )
تعیین شیوه های مجازات محکومان و مکان اجرای حکم جلسه دادرسی
«و آن روز و آن شب تدبیر تدبیر بر دار کردن حسنک در پیش گرفتند و دو مرد پیک راست کردند با جامه ی پیکان که از بغداد آمده اند و نامه ی خلیفه آورده که حسنک قرمطی را بر دار باید کرد و سنگ بباید کشت»( بیهقی ؛۱۳۸۷ :۲۳۳)
«و در شهر خلیفه شهر را فرمود داری زدن بر کرانِ مصلی بلخ » (همان)«و حسنک را به پای دار آوردن و دو پیک ایستانیده بودند که از بغداد آمده بودند و قرآن خوان خوانان قرآن می خواندند»(همان :۲۳۴)
از عبارات فوق از تاریخ بیهقی فهمیده می شود که بیهقی شیوه اجرای حکم را بیان کرده است و حتی مکان و روند آن را پس از جریان دادرسی توضیح داده است.
اشاره به عادلانه یا ناعادلانه بودن احکام صادر شده در جریان دادرسی ها
بیهقی در جریان شرح دادرسی ها مستقیماً به عادلانه یا نا عادلانه بودن احکام صادر شده اشاره نکرده است ولی پس از توضیح جریان دادرسی و اجرای حکم اشاره ای به عادلانه یا نا عادلانه بودن احکام داشته است مثلاً پس از اجرای حکم بر دار کردن حسنک وزیر از مضمون کلی سخن بر می آید که بیهقی مجازات و اعدام حسنک وزیر را ناعادلانه می داند . زیرا از حسنک به نیکی یاد می کند آنجائی که می گوید«این است حسنک و روزگارش . و گفتارش رحمه الله علیه» (همان :۲۳۵) و در ادامه از شیوه عزا داری مادر حسنک که نیک بوده است یاد می کند و جهت حقانیت حسنک وزیر داستان عبدالله بن زبیر که توسط عبدالملک مروان شکست می خورد و مادرش به او دلداری می دهد که اگر راه تو حق است از کشته شدن و مثله شدن مترس مثال می آورد.و این شیوه ای هنرمندانه در بیان عادلانه یا ناعادلانه بودن یک حکم است .
جایگاه قضات جهت اجرای عدالت و برگزاری دادرسی عادلانه
بی شک جهت اجرای عدالت و دادرسی عادلانه و مستقل قاضی باید جایگاه خود را داشته باشد و می توان گفت باید مستقل باشد و نوعی امنیت حس کند تا بتواند نظرات و احکام خود را آزادانه عنوان کند، در غیر این صورت عدالت تحت الشعاع قرار می گیرد و به حاشیه رانده می شود و جریان دادرسی فرمایشی می شود و فقط جهت تأمین نظر افراد با نفوذ بخصوص حکومتیان می گردد. بیهقی این موضوع را به خوبی در جریان ورود طغرل سلجوقی به نیشابور تبیین کرده است ، قاضی ساعد از رفتن به استقبال طغرل خود داری می کند با وجود اینکه همه ی بزرگان شهر به پیشواز طغرل می روند ، قاضی صاعد یک روز پس از ورود او به نیشابور به دیدار او می رود . بیهقی در توصیف این واقعه و سخنان قاضی صاعد در حضور طغرل چنین می نویسد:
«وی [طغرل] بر تخت خداوند سلطان [مسعود] نشسته بود و در پیشگاه صفّه قاضی صاعد را بر پای خواست و بزیر تخت بالشی نهادند و بنشست . قاضی گفت زندگانی خداوند درازباد ، این تخت سلطان مسعود است که بر آن نشسته ای و در غیب چنین چیزهاست و نتوان دانست که دیگر(پس از ابن) چه باشد . هشیار باش و از ایزد ، عزَّ ذکره بترس و داد ده و سخن ستم رسیدگان و درماندگان بشنو و یله مکن که این لشکر ستم کنند که بیدادی شوم باشد و من حق تو را به دین آمدن بگزاردم و نیز نیایم که به علم خواندن مشغولم و از آن به هیچ کار دیگری نپردازم و اگر با خرد رجوع خواهی کرد این پند که دادم کفایت خواهد کرد»( بیهقی ؛۱۳۸۷ : ۸۸۵)
سخنان صریح قاضی صاعد با طغرل ، آن هم در زمانی که با لشکر و حشم فراوان نیشابور را به تصرف درآورده است و بزرگان شهر از بیم جان ، از او استقبال کرده اند نشان می دهد که مقام قاضی در عصر غزنویان از جایگاه والایی برخوردار بوده است زیرا پشتوانه معنوی قاضی و حمایت مردمی و منزلت اجتماعی او باعث شده که با شجاعت تمام سخن از داد و عدالت و مبارزی با بی عدالتی و بیدادگری به میان آورد و صریحاً حاکم را به آنها متذکر شود این روشی است که بیهقی در اجرای عدالت به آن اشاره مستقیم نموده است .
تمجید از عدم مادیگرایی و ساده زیستی دادرسان
نویسنده مورد نظر ما در صفحاتی از نوشته خود وضعیت قاضیان را عنوان کرده است تا جایی که در صفحه ای از ساده زیستی و عدم استفاده ابزاری قاضی از موقعیت شغلی خود مثال زده و آن قاضی را مستقیم و غیر مستقیم مورد تمجید قرار داده است تا آنجایی که وضع زندگی قاضی و خانواده او بر همه روشن می گردد و به فکر چاره جهت بهبود وقع او می افتند:
« و می شنویم که قاضی بُست بوالحسن بولانی و پسرش بوبکر سخت تنگدست اند و از کس چیزی نستانند و اندک مایه ضیعتی دارند یک کیسه به پدر باید داد و یک کیسه به پسر تا خویش را ضیعتکی حلال خرند و فراختر بتوانند زیست و ما حق این نعمت تندرستی که بازیافتیم لختی گزارده باشیم»( بیهقی ؛۱۳۸۷ :۷۳۴)
از عبارت « ضیعتکی حلال خرند » می توان دریافت که قاضی مورد نظر نویسنده بسیار به حلال و حرام پایبند بوده و در حین گرفتاری نخواسته است که مال حرام وارد مال و دارای اندکش شود .
به ادامه حکایت دقت کنید تا نکات بسیار جالب تری از آن دریافت نمایید.
« من کیسه بستدم و بنزدیک بونصر آوردم و حال بازگفتم . دعا کرد و گفت : خداوند این سخت نیکو کرد. و شنوده ام که بوالحسن (قاضی) و پسرش وقت باشد که بده درم درمانده اند و به خانه بازگشت و کیسه ها با وی بردند و پس از نماز کس فرستاد و قاضی بوالحسن و پسرش بخواند و بیامدند . بونصر پیغام بقاضی رسانید بسیار دعا کرد و گفت: این صلت فخر است ، پذیرم و بازدادم که مرا بکار نیست و قیامت سخت نزدیک است ، حساب این نتوانم داد. و نگویم که مرا سخت در بایست نیست . اما چون بدانچه دارم و اندک است قانعم ، وزر و وبال این چه به کار آید ؟ بونصر گفت : ای سبحان الله ! زری که سلطان محمود بغزو از بتخانه ها بشمشیر بیاورده باشد و بتان شکسته و پاره کرده و آن را امیر المؤمنین می روا دارد ستدن آن قاضی همی نستاند ؟ گفت زندگی خداوند درازباد حال خلیفه دیگر است که او خداوند ولایت است و خواجه با امیر محمود بغزوها بوده است و من نبوده ام و بر من پوشیده است که آن غزوها به طریق سنّت مصطفی هست و یا نه من این نپذیرم و در عهد این نشوم» (بیهقی ؛۱۳۸۷ :۷۳۵)
از ادامه حکایت می توان دریافت که قاضیان نباید مادیگرا باشند یعنی به خاطر مادیات قضاوت و دادرسی کنند بلکه فقط باید هدف الهی داشته باشند ، آنها باید به مال و ثروت های شبه ناک حتی اگر از جانب حاکم مسلمان باشد دست رد بزنند و آن را نه تنها با حرص و ولع دریافت نکنند بلکه به آن نیز ایراداتی وارد نمایند که اگر مشکلی در حلال یا حرام آن است توسط حاکم اصلاح شود ، دادرسان نباید حتی هدایای شخص اول حکومتها را دریافت کنند ، چه بسا در گرو آن قرار گیرند
دادرسان باید به تربیت خانواده و فرزندان خود نیز توجه کافی داشته باشند
در ادامه حکایت فوق هنگامی که قاضی بوالحسن هدایای بونصر را نپذیرفت آمده است :
«بونصر گفت تو از آن خویش بستان ، گفت: زندگانی خواجه عمید دراز باد علی ای حال من نیز فرزند این پدرم که این سخن گفت و علم از وی آموختم و اگر وی را یک روز دیده بودمی و احوال و عادات وی بدانسته واجب کردی که در مدت عمر پیروی او کردمی ، پس چه جای آنکه سالها دیده ام و من از ان حساب و توقف و پرسش قیامت بترسم که وی می ترسد.» ( همان)
ادامه حکایت جالب قاضی بوالحسن نشان می دهد که او از عهده تربیت فرزند خود نیز به خوبی برآمده است و او را نیز مانند خود ساده زیست و حال خود و عدم سوء استفاده کن از موقعیت های اجتماعی تربیت کرده است که این بسیار قابل تمجید است . و چه بسا این حکایت باید الگویی عملی برای زمان ما باشد تا کس از موقعیت خود و بزرگ خود سؤء استفاده نکند .
نقش عدالت در امنیت و آسایش مردم
بیهقی در جای از تاریخ خود به این نکته اشاره دارد که عدالت و حکومتی باعث آسودگی خاطر و امنیت و اسایش می شود آنجائی که بزرگان را که برای دیدار مسعود غزنوی آورده بودند به آنها می گوید که در مورد حکومتش و دولتش نظر دهند بدون اینکه ترسی یا دلهره ای داشته باشند آنها می گویند:«زندگانی خداوند(مسعود غزنوی) دراز باد تا از بلا و ستم دیلمان رسته ایم و نام این دولت بزرگ همیشه باد برما نشسته است در خواب امن غنوده ایم(آرامش یافته ایم) و شب و روز دست به دعا برداشته که ایزد عزّ ذِکره(یادش گرامی می باشد) سایه رحمت عدل خداوند را از ما دور نکند چه اکنون خوش می خوریم و خوش می خسپیم و بر جان و مال و حُرم(مرد و اهل او) و ضیاع(آب و زمین) و املاک ایمنیم که به روز گار دیلمان نبودیم » (بیهقی ؛۱۳۸۷ : ۱۷)
اگر دقت شود حتی بزرگان از لفظ عدالت در این سخنان خود استفاده کرده اند و به صورت غیر مستقیم عنوان کرده اند که یعنی در واقع همان عدالت غزنویان بوده است که باعث شده بزرگان از امنیت و آسایش و آن سخن به میان آورند .
نقش عدالت در جامعه پذیری اقشار مختلف
در همین رابطه از دولت غزنویان جایی دیگر با لفظ «خداوند عادل » یاد می کند و آنجائی که می گوید که چون دولت غزنوی عادل است اگر از اعیان دو میلیون درم آن هم دو بار مالیات گرفته شود همراهی می کنند زیرا عدالت که سرچشمه تمام نیکی های یک حکومت و دولت است که طبق گفته بیهقی در دولت غزنوی وجود دارد.
« خطیب گفت : این اعیان و مقدمان گروهی اند که هر چه ایشان گفتند و نهادند ، اگر دو بار هزار هزار درم در شهر و نواحی آن باشد ، آن را فرمان بردار باشند و می گویند : قریب سی سال بود تا ایشان در دست دیلمان اسیر بودند و رسوم اسلام مدروس بود که کار ملک از چون فخر الدوله و صاحب اسمعیل عباد بزنی و پسری عاجر افتاد و دستهای بخدای عزّ و جلّ برداشته تا ملک اسلام را محمود در دل افکند که اینجا آمد و ایشان را فریاد رسید و از جور فساد قرامطه و مفسدان برهانید و آن عاجزان را که ما را نمی توانستند داشت برکند و از این ولایت دور افکند و ما را خداوندی گماشت عادل و مهربان و ضابط(هشیار) .» (بیهقی ؛۱۳۸۷ :۱۹)
در چند سطر پایین تر « اکنون به بغداد رسیده بودی و دیگر عاجزان و نابکاران را برانداخته و رعایای آن نواحی را فریاد رسیده و همچنین حلاوت عدل بچشانیده » (همان)
استفاده ادبی از کلمه داد (عدالت)
نویسنده تاریخ بیهقی در صفحه ۴۳۲ از کتاب خود تعبیر زیبایی آورده است که از کلمه داد (عدالت) استفاده ادبی زیبائی نموده است:
«بپایان آمد این قصه ی غراء(نیکو) چون دیبا در او سخنان شیرین با معنی دست در گردنِ یکدیگر زده . و اگر این فاضل از روزگار ستمکار داد یابد و پادشاهی طبع او به نیکو کاری مدد دهد چنانکه یافتند استادان عصرها چون عنصری و عسجدی و زینبی و فرخی رحمهُ اللهِ علیهم اجمعین ، در سخن موی به دو نیم شکافد و دست بسیار کس در خاک مالد فإن اللهی تفتَحُ اللّها ،(زبان گوینده با صله وعطیه گشاده شود) و مگر بیابد که هنوز جوان است و ما ذلک علی اللهِ بعزیز ،و به پایان آمد این قصه»

پیشوایان ما:عادل ادیب،ترجمه اسدالله مبشری.
اما پژوهشهای فارسی زبانان:۱-قیام سادات علوی:علی اکبر تشید۲-سیره پیشوایان:مهدی پیشوایی۳-ماهیت قیام شهید فخ:ابوفاضل رضوی اردکانی ۴-شخصیت و قیام زید بن علی: ابوفاضل رضوی ۵-قیام های شیعه در عصر عباسی:محمد کاظمی پوران ۶-جنبش حسنیان:محمد حسن الهی زاده.
همچنین، یک سری مقالات تحقیقی-پژوهشی با همان ویژگی های بالا، در این زمینه منتشر شده است که می توان به:۱- « قیام های شیعی در دوره اول عباسی » نوشته بهزاد ابوالحسنی ۲-« تطور اندیشه ارجاء از مرجئه نخستین تا مرجئه خالص » از علی غلامی دهقیاشاره کرد.
بنابر آنچه نوشته شد، پژوهش مستقلی که به طور ویژه به این موضوع پرداخته باشد، نیست. لذااین تحقیق ضمن استفاده از دستاوردهای پژوهش های پیشین، می کوشد با بررسی زمینه ها و شرایط تاریخی آن عصر، تصویری جامع، تحقیقی و در حد امکان اقناء کننده، از موضوع را ارائه دهد.
۱-۱-۴- روش تحقیق
با توجه به ماهیت موضوع، روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی–تحلیلی خواهد بود. به شکلی که ابتدا هر قسمت به طور مشخص توصیف و سپس ابعاد آن مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت . بدیهی است، که روش گردآوری اطلاعات خام در این پژوهش کتابخانه ای می باشد، بدین ترتیب که ابتدا منابع اصلی و سپس پژوهش های انجام شده مورد مطالعه و سپس از آن ها فیش برداری می شود، بعد از آن فیش ها را بر اساس موضوعات خاصی که قبلاً فهرست بندی شده اند، به دسته ها و زیر دسته ها ی متعددی تقسیم بندی می شوند، آنگاه درجه اعتبار، تشابهات و … آن ها مورد بررسی و سپس موارد باقی مانده، مورد نقد و تحلیل قرار می گیرند و سرانجام حاصل کار در چهارچوبی مشخص وتدوین می شود.
۱-۱-۵- سؤالات تحقیق
در این پژوهش سعی می شود به سؤالات زیر پاسخ داده شود:

1. 1. اوضاع سیاسی، اجتماعی، مذهبی و فکری جامعه اسلامی، همزمان با امامت صادقین (ع) چگونه بود؟

۲٫مهم ترین قیام های علویان و دلایل شکل گیری آن ها،در عصر امامت صادقین(ع)چه بود؟
۳٫مواضع و رویکردهای امامین صادقین(ع) در ارتباط با قیام های علویان در عصر ایشان،چگونه و بر چه اصولی استوار بود؟
۴٫چگونه و بر اساس کدام شواهد، می توان پی برد که قیام های علویان در عصر امام جعفر صادق وامام موسی کاظم (علیهما السلام) در تعارض سیره و روش سیاسی-اجتماعی ایشان نبوده است؟
۱-۱-۶- فرضیاتتحقیق

1. 1. چنین به نظر می رسد که اوضاع و شرایط سیاسی –اجتماعی و …جامعه ی اسلامی و مسلمانان در عصر صادقین و بطور کلی پیش از آن،در یکی از بحرانی ترین مقاطع پس از وفات پیامبر(ص) قرار داشت. زیرا، علاوه بر فشارها و آزارهای خلفای وقت، فرقه ها و گروه های انحرافی متعددی وحدت و آرامش جامعه اسلامی را به شدت به چالش کشانیده بودند.

۲٫قیام های زیدبن علی،یحیی بن زید، محمد بن عبدالله ( نفس زکیه)،ابراهیم بن عبدالله، حسین بن علی(شهید فخ)ویحیی بن عبدالله از مهم ترین قیام های این دوره بودند. به نظر می رسد که ظلم و ستم و رفتارهای تبعیض آمیز و ناصواب خلفا وقت، اقامه امر به معروف و نهی از منکر،زمینه ساز قیام های مذکور بود.
۳٫چنین به نظر می رسد که مواضع ائمه اطهار، به ویژه امامان صادقین (ع) در رابطه با جنبش هایی که با هدف برپایی امر به معروف و نهی از منکر،مبارزه و مقابله با سیاست های ناصواب خلفاء صورت پذیرفت، حمایت و تایید اصولی آن ها بود.
۴٫بر اساس برخی از شواهد تاریخی و روایی، بیشتر قیام های علویان،عصر صادقین با اطلاع و تا حدودی رضایت ائمه اطهار (ع) انجام شد، حتی آن امامان به جز در مواردی اندک، تلویحاً آنان را تأیید و برای پیروزیشان دعا کردند.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۱-۲- تعاریف مفهومی
۱-۲-۱- تقیه
از ماده ” وَقْی ” است. مثل تقوا که از ماده وَقی است . تقیه یعنی، مستور داشتن اعتقاد باطنی و کتمان در برابر مخالفان به خاطر اجتناب از زیان های دینی و دنیوی. یا به تعبیری دیگر یک نوع تاکتیک معقول در مبارزه با دشمن،برای حفظ بهتر و بیشتر نیروها. تقیه از ویژگی های اعتقادی مذهب تشیع است و پیروان این مذهب، به جهت فشارهای حکام وقت همیشه به آن نیازمند بودند. البته تقیه اقسامی دارد، از جمله: تقیه واجب، تقیه مستحب، تقیه مباح، تقیه مکروه و تقیه حرام.
۱-۲-۲- حسنیان
به فرزندان و اخلاف امام حسن (ع)، برای باز شناسی از فرزندان امام حسین (حسینیان)، اطلاق می گردید. نسب حسنیان به حسن بن حسن برمی گردید. از لحاظ تاریخی این اصطلاح بیشتر برای فرزندان حسن بن حسن (ع) به کار برده می شد، زیرا در حوادث و رویدادهای تاریخی و سیاسی قرون نخستین هـ. ق، صاحب نقش بوده و دست به قیام‌هایی زدند.
۱-۲-۳- فخ
ام سرزمین و بیابانی در یک فرسنگی (۶ کیلومتری) مکه، که فاجعه عظیم و خونین شهادت حسین بن علی از نوادگان امام حسن (ع) و یارانش در سال ۱۶۹ هـ.ق به دست هادی عباسی در آن جا به وقوع پیوست . به همین جهت، حسین بن علی در تاریخ به «شهید فخ» شهرت یافته است. روایات متعددی از سوی ائمه (علیه السلام) مبنی بر تلخی و ناگواری فاجعه فخ رسیده است.
۱-۲-۴- عباسیان
این واژه از لحاظ تاریخی، به فرزندان عباس بن عبدالمطلب و عمدتاً به خلفای عباسی که از سال ۱۳۲ تا ۶۵۶ ه.ق در رأس خلافت مسلمانان قرار داشتند، اطلاق می شود. اینان فرزندان عبدالله بن عباس بودند. وی از مفسران و قرآن شناسان عهد خلفای راشدین محسوب می شد و در بیشتر موارد با خلفا،از جمله حضرت علی (ع) همراهی نمود. بعدها فرزندان او از جمله علی، محمد، ابراهیم و ابوالعباس عبدالله بتدریج وارد عرصه های سیاسی شدند و نهایتاً در سال ۱۳۲ هـ .ق با سقوط امویان، به خلافت مسلمانان رسیدند.
۱-۲-۵- علویان
این واژه به معنای اخص، منحصر در فرزندان حضرت فاطمه زهرا (ع) و امام علی (ع) یعنی (حسن، حسین و نوادگان ایشان) بود. از این رو سادات یا فاطمیان یا علویان نسل امام حسن(ع) را علویان حسنی و نسل امام حسین (ع) ار علویان حسینی، و به طور اخص فرزاندان امام موسی کاظم (ع) را علویان موسوی می نامند.
۱-۳- بررسی ونقد منابع و مآخذ
همانطور که می دانیم شرط صحت و علمی بودن هر پژوهش و تحقیقی، شناخت و استفاده از منابع و مآخذ آن پژوهش می باشد که بتواند محقق را در پاسخ گویی به فرضیه هایش کمک و یاری دهد. بر این اساس و جهت دستیابی به نتایجی جامع و قابل اطمینان، منابع و مآخذ مورد استفاده در این پایان نامه را می توان بطور کلی به دو دسته :منابع «متقدم»یا «اصلی»و منابع «متاخر»یا «فرعی»تقسیم بندی کرد که هر کدام موارد متعددی را شامل می شود.
۱-۳-۱- منابع متقدّم(اصلی):
۱-تاریخ الرسل و الامم و الملوک :
نویسنده آن ابوجعفر محمدبن جریر طبری ( ۲۲۴-۳۱۰ ق ) و به صورت سالنگاری تالیف یافته است.طبری وقایع تاریخی از آغاز آفرینش تا سال ۳۰۲ هـ.ق. را روایت کرده است. تاریخ او از همان ابتدا مقبولیت عام یافت، علت آن هم ذکر تفصیلی حوادث و استثناء بودن آن از این زاویه است.
روایات طبری بطور عمده در قالب حدیثی بیان شده، بدین ترتیب که ابتدا سند آورده، سپس متن خبر را بیان کرده است. همچنین در نقل روایت، نقل های مختلفی را از یک حادثه ذکر کرده است و این بدین جهت بوده که وی از بسیاری مکتوبات تاریخی رایج یا غیر رایج آن عصر را که در اختیار داشته، استفاده نموده است.
تاریخ طبری درباره قیام های شیعی دوره عباسی، بیشتر از دیگر منابع به ذکر حوادث آنها پرداخته است. ولی چون از علمای سنی مذهب است، رفتار خلفا با قیام کنندگان علوی را به صرف آن که خلفا جانشینان پیامبر (ص) بودن جایز می داند.وی عمده اخبار مربوط به فعالیت های سیاسی حسنیان علیه عباسیان را در ضمن بیان حوادث سال های ۱۴۵ و ۱۴۶ هـ .ق آورده است.در کتاب او اطلاعات مربوط به قیام های حسین بن علی (شهید فخ)، یحیی و ادریس کمتر به چشم می خورد. متن کامل تاریخ طبری با ترجمه ابوالقاسم پاینده در پانزده مجلّد توسط انتشارات اساطیر و در سال ۱۳۸۵ برای پنجمین بار منتشر شد.
۲- تاریخ یعقوبی :
نویسنده آن احمد بن ابی یعقوب مشهور به ابن واضح، متوفی سال ۲۸۴ ق است. گفته شده، یعقوبی به صورت سنتی گرایشات شیعی مذهب داشته است و در گوشه کنار مطالب کتابش نیز این گرایشات تا حدودی به چشم می خورد. شاید تمایلات شیعه امامیه ی او باعث شده تا در کتاب خود قیام زید بن علی را بسیار به اجمال بیان کند.
مطالب تاریخ یعقوبی، از ابتدای خلقت آغاز، و تا سال ۲۵۹ ق ادامه می یابد. ظاهراً این کتاب قدیمی ترین تاریخ عمومی است. این اثر که در تمدن اسلامی نوشته و در اختیار است. دو اختلاف اساسی با تاریخ طبری دارد : ۱- شیوه نگارش آن به صورت تاریخی است نه حدیثی ۲– یعقوبی به جهت گرایشات شیعی در تدوین کتابش، برخلاف طبری، از قیام علویان بویژه سادات حسنی در مقابل خلفای عباسی دفاع کرده است.این کتاب با قلم محمد ابراهیم آیتی ترجمه و توسط موسسه انتشاراتی علمی و فرهنگی چاپ گردیده است.
۳- مروج الذهب :
این اثر توسط، علی بن الحسین مسعودی، متوفی سال ۳۴۶ هـ . ق نوشته شده است. مطالب این کتاب با مبحث پیدایش خلقت آغاز و سپس با ذکر حوادث مختلف، به توضیح و بیان تاریخ اسلام و پیامبر (ص) پرداخته و در نهایت با ذکر حوادث خلفای عباسی در سال ۳۴۶ ق به پایان خود می رسد.
یکی از ویژگی های مهم کتاب، استفاده ای است که او برای تالیف اثرش از منابع گوناگون کرده است. در این کتاب، علاوه بر ذکر حوادث تاریخی، به مسائل فرهنگی، فرقه ای، کلامی و ادبی نیز پرداخته شده است. همچنین مانند تاریخ یعقوبی،در آن از قیام های علویان دفاع شده است، اما در ذکر اعداد و ارقام و ذکر اسامی، دقت تاریخ یعقوبی را ندارد.
۴-مقاتل الطالبیین :
نویسنده آن ابوالفرج علی بن حسین اصفهانی، متوفی سال ۳۵۶ ق است. نگاهی اجمالی به این اثر، گرایشات شیعی مولف را به خوبی نشان می دهد. با وجود این، احتمالاً تشیع وی از نوع شیعه زیدی باشد. به هر حال بخشی از مطالب این کتاب درباره طالبیانی است که به دست حکام وقت کشته شده اند. چنان که خود نویسنده بر این نکته تصریح کرده است.
شیوه نویسنده، شرح کوتاهی از زندگی و شهادت حدود ۲۱۶ نفر از آل ابوطالب، از زمان پیامبر (ص) تا زمان نگارش کتاب است، البته فقط طالبیانی که در ظاهر مرگشان به دلایل سیاسی بوده است(اصفهانی،۶۶۴:۱۳۷۸). یکی از بزرگترین نقایص مقاتل الطالبیین، بی توجهی مولف به سال و زمان حوادث است همچنین، در برخی از مطالب تاریخی و تحلیل های وی نیز شبهه هایی دیده می شود.در مقایسه ی بین قیام های علوی، بیشترین مطالب مقاتل، به شرح قیام محمدبن عبدالله اختصاص یافته است
۱-۳-۲- منابع متأخر(فرعی):
۱–الکامل :
این کتاب، تالیف ابن اثیر از مورخان نیمه دوم قرن ششم هـ.ق است. الکامل از دو بخش تشکیل می شود. مطالب بخش اول، از تاریخ های طبری، یعقوبی و مسعودی اقتباس و بخش دوم مشاهدات شخصی نگارنده است.مباحث این کتاب از بحث آفرینش شروع و تا آخرین سال های حیات مولف، که مصادف با حملات مغولان در سال ۶۲۸ ق است، ادامه یافته است.