تعداد زیادی نقش ارابه در میان سنگ نگاره های آسیای مرکزی شناسایی شده است. ارابه وسیله ایست که برای انسان های هزاره سوم و دوم قبل از میلاد آسیای میانه شناخته شده است و بر روی برخی اشیای فلزی به تصویر کشیده شده است.(Francfort,2007.102-124) (تصاویر۲-۳۵_ ۲-۳۶)

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

نقش اثر دست انسان را باید عمومی ترین نقش و نشانه هایی نمادین و اشتراکی میان جوامع مختلف دنیا دانست که از اعماق غارها گرفته تا فضای باز در تمام مناطق دنیا شناسایی شده است.
از طرفی دیگر این گونه نقوش ممکن است دارای مشابهت شکلی باشند ولی ممکن است دارای معانی متفاوتی باشند که برای ما مشخص نیست. «دنی ویالو» از محققان هنر صخره ای در این زمینه معتقد است «در درون بی شماری از نشانه های نقاشی و حکاکی شده ای که درسراسر جهان یافت شده اند (نقطه- دایره- مستطیل ها و غیره)، شباهت های فراوانی می توان یافت که لزوما به این معنی نیست که مثلا نقطه های نقاشی شده توسط یک هنرمند دوره دیرینه سنگی، فضای یکسانی با نقاط خلق شده توسط هنرمندان دور پالئوایندین داشته است».(ویالو، ۱۳۷۷: ۱۷) (تصویر۲-۳۷)
۲-۶ پیشینه پژوهش و پراکندگی سنگ نگاره ها در ایران
تاریخچه مطالعات برروی سنگ نگاره ها در ایران به نسبت سایر کشورها جوان است. این هنر در دو دهه اخیر مورد توجه باستانشناشان و انسان شناسان داخلی قرار گرفته است. آغاز مطالعات در این زمینه در ایران به چهار دهه قبل بر می گردد. بررسی مک بورنی در غارهای میرملاس «Mir melas»، همیان«Homyan» و برد اسپید «Bard espid» لرستان در سال ۱۹۶۹ میلادی را باید آغاز این مطالعات به حساب آورد.
در همان سالها حمید ایزد پناه در دره میرملاس نقش هایی در کوه سرسرخن «Sarsorxen» و تنگه کرشوراب «Korsurow» در کوه دوشه، واقع در کوهدشت، شناسایی کرد. ( ایزد پناه، ۱۳۸۰: ۸۴-۱۰۱ )
در منطقه کرمانشاه نیز سنگ نگاره هایی در منطقه دنیور و چشمه سراب شناسایی شد. نقوش چشمه سراب برای اولین بار در سال ۱۳۵۴ شناسایی شدند. این نقوش در سال ۱۳۷۲ مجددا مورد بررسی قرار گرفتند و نقوش غار شامل انسان اسب سوار و پیاده و همچنین نقوش حیواناتی مانند بز می باشد. لازم به ذکر است نقوش مذکور به وسیله مواد رنگی ایجاد شده اند. (بیگلری و دیگران، ۱۳۸۶ )
در سال ۱۳۸۲ نیز در ادامه بررسی همین منطقه نیز مجموعه نقوشی در میوله، کنار پناهگاه های صخره ای «سرخ لایزه»، «صندوقه» و «قته» شناسایی شد که تمام آنها با تکنیک نقش کنده ایجاد شده اند.(شیدرنگ ۱۳۸۶: ۶۰-۵۵ )
از دیگر مناطق زاگرس که نقوش صخره ای در آنها شناسایی شده، باید به منطقه اورامانات کردستان اشاره کرد. این نقوش برای اولین بار توسط لحافیان شناسایی شدند. (لحافیان، ۱۳۷۹: ۱۴-۱۹ ) همین منطقه در سال ۱۳۸۴ توسط آقای قسیمی مورد بررسی قرار گرفته و نقوش حیوانی ، انسانی و نمادین جدیدی مورد شناسایی قرار گرفتند که با روش کنده کاری و با تکنیک کوبشی ایجاد شده بودند. (Ghasimi-2007: 89-106 ) شهرستان مهاباد آذربایجان غربی نیز از دیگر مناطق ایران است که باید از آن یاد کرد. در«دره انجیران» نقوش انسانی و حیوانی در صحنه هایی مانند شکار نقش شده اند. (محمدی قصریان نادری، ۱۳۸۶: ۴۶-۶۱ ،Mohamadi Ghasrian -2007 :50-54 )
از دیگر مناطق شمال غرب ایران که سنگ نگاره های متعددی از مناطق کوهستانی آن شناسایی شده استان اردبیل است. در بخش لاهورد، دهستان پیراز میان مشکین شهر نقوش انسانی، حیوانی و نمادین شناسایی شده که مانند بسیاری دیگر از نقاط ایران موضوعاتی مانند صحنه شکار را نشان می دهد.( هورشید، ۱۳۸۶: ۸۱-۸۴) ارسباران را باید از مهمترین مناطق شمال غرب ایران دانست که مطالعات بهتری روی آن صورت گرفته است.
دره هوراند واقع در منطقه ارسباران شرقی دارای نقوش انسانی، حیوانی و نمادین است که علاوه بر صحنه های شکار، نقوش انسانی در حالاتی شبیه رقص نشان داده شده است.(رفیع فر ۱۳۸۳: ۱۱-۱۱۸ و رفیع فر، ۱۳۸۴).
به غیر از یک نقش گوزن سایر نقوش در این منطقه به تکنیک نقش کنده ایجاد شده اند و همچنین برخی از نقوش حکاکی از نوع شمنیسم می باشند. (Rafifar-2007 pp.203 -213)
از دیگر مناطقی که وجود سنگ نگاره در آنجا گزارش شده است. دره دیوین الوند همدان است که در گزارشی کوتاه توسط آقای صراف به آنها اشاره شده است. (صراف، بی تا: ۳۰۴-۳۰۵) (تصاویر۲-۳۸، ۲-۳۹)
بزرگترین مجموعه نقوش صخره ای موجود در فلات مرکزی در محدوده تاریخی تیمره (شهرستان های خمین ، محلات ، گلپایگان ، …. و دلیجان ) توسط مرتضی فرهادی شناسایی شد که یکی از بزرگترین مجموعه های شناسایی شده است.(فرهادی، ۱۳۷۷)
در جنوب استان قزوین (شهرستان بوئین زهرا) ، نیز نقوش مسبک و ساده حیوانی و نمادینی بدست آمده است که تداوم وجود این نقوش به طرف شمال را نشان می دهد. (ملا صالحی و دیگران ۱۳۸۶ : ۳۵-۴۵) از غربی ترین مناطق فلات مرکزی که نقوش صخره ای در آن شناسایی شده استان مرکزی است. در روستای سوسن آباد در شمال غرب اراک صخره هایی وجود دارد که برخی از آنها دارای نقوش زیادی از بز کوهی به صورت مسبک و صحنه های شکار است. (پور بخشنده، ۱۳۸۶: ۴۶-۴۹)
در فلات مرکزی مجموعه دیگری از جمله در سنگستون شهرستان قم نیز یافت شده است. این نقوش بیشتر دارای نقوش بز کوهی و صحنه های شکار می باشد. (محمدی قصریان ، ۱۳۸۶: ۶۱-۶۴)(تصویر۲-۴۰)
در دیگر مناطق فلات مرکزی ایران ، در استان های یزد و اصفهان نیز گزارشاتی مبنی بر وجود نقوش صخره ای در دست است که باید به آنها اشاره کرد. سنگ نگاره های ارنان یزد که در ۱۰۰ کیلومتری جنوب شرق شهر یزد و در اطراف کوهی به نام ارنان واقعی شده ، در بیشتر نقوش شامل بز کوهی است ولی در این میان انسان سوار بر مرکب، انسان سوار بر حیوان و تیر و کمان بدست انسان، انسان برهنه ی نیزه بدست و حیواناتی نظیر سگ شکاری، آهو و پرندگان سمبلیک نیز وجود دارند. (شهزادی، ۱۳۷۶: ۱۳۳-۱۴۲) از دیگر مناطق استان یزد که گزارشی مبنی بر وجود سنگ نگاره از آن در دست است، دره گنج شهرستان تفت در ۲ کیلومتری جنوب غربی شهر یزد است. نقوش دره گنج، عموما شامل بز کوهی است و از نظر تعداد و تنوع کمتر از ارنان می باشد. (حصارنوی،۱۳۸۲: ۱۸۰-۱۸۶) در استان اصفهان در مناطقی مانند کوه قلعه بزی در ۱۵ کیلومتری شهرستان مبارکه (محمدی قصریان، ۱۳۸۵: ۶۲-۶۳) و شهرستان تیران اصفهان (حاجی محمدعلیان، ۱۳۸۹ چاپ نشده) نیز نقوش صخره ای مشابه سایر نقاط ایران بدست آمده است.
در مناطق جنوبی ایران، بستک هرمزگان شاخص ترین سنگ نگاره ها را دارا می باشد. اهمیت این نقوش به دلیل استفاده از رنگ است چرا که در مناطق محدودی از ایران نقاشی صخره ای (پیکتوگراف) بدست آمده است.
اشکفت آهویی، شکافی است به عمق ۲۷۵ سانتیمتر و بر سطح آن نقوش مختلفی مانند شکار و شکارچی (۱۳ مورد)، حیوانات پلنگ، آهو، کل و بز، شغال، گرگ، کفتار و قاطر (۸ مورد) و اثر دست چپ انسان (۳ مورد) نقاشی شده است . لازم به ذکر است نقوش به رنگ قرمز مایل به قهوه ای کشیده شده اند. (بهادر، بی تا ۲۳-۲۴ و اسدی، ۱۳۷۶: ۶۵-۷۰)
شرق و شمال شرق ایران نیز دارای گونه های مختلف سنگ نگاره از دوره های مختلف است. استان خراسان جنوبی و شهرستان بیرجند دارای نقوش صخره ای زیبا و جالبی از دوره های مختلف زمانی (پیش از تاریخ و تاریخی) می باشد. دراستان خراسان جنوبی و درچهار نقطه، لاخمزار، کال جنگال، تنگه استاد و ما خونیک، نقوش صخره ای مهمی به همراه کتیبه هایی از دوره اشکانی، ساسانی و اسلامی شناسایی شده است. تمام نقوش شناسایی شده در لاخ مزار «Lakhmazar» در فضایی به ابعاد ۵/۵×۵/۵ متر قرار دارند. لاخ مزار، صخره ای در کنار روستای کوچ در فاصله ۲۹ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند است که برای اهالی روستا دارای قداست مذهبی نیز می باشد. سنگ نگاره های لاخ مزار در شمار آثاری قرار دارد که در دومین فصل بررسی آثار تاریخی بیرجند و در سال ۱۳۷۱ مورد بازدید هیأت بررسی و شناسایی میراث فرهنگی خراسان قرار گرفت. در بررسی و مطالعه و ثبت دقیقی که توسط آقای لباف خانیکی و رسول بشاش در یک سال پس از شناسایی اولیه صورت گرفت۳۰۷ نقش مجزا شناسایی شد. این نقوش شامل گروه های انسانی، حیوانی و گیاهی و همچنین کتیبه ای به خط تصویری، پهلوی اشکانی، پهلوی ساسانی، فارسی و عربی و نقوش سمبلیک و علامت ها می باشد. (لباف خانیکی و بشاش،۱۳۷۳: ۱۵-۲۰)
دره کال جنگال «Kal-e-jangal» در ۳۵ کیلومتری جنوب غرب شهر بیرجند نیز دارای نقوش کتیبه هایی متعلق به دوره اشکانی و ساسانی است که با روش نقر و تکنیک مشابه سنگ نگاره های باستانی ایجاد شده اند.این نقوش گرچه ماهیتاً با آنچه ما تحت عنوان سنگ نگاره بدوی می شناسیم متفاوت اند اما در زیر مجموعه سنگ نگاره قرار می گیرند. (سلطانی و یوسفی،۱۳۸۹، چاپ نشده)
در استان خراسان جنوبی به غیر دو منطقه لاخ مزار و کال جنگال، در سایر نقاط نیز گزارشاتی از وجود سنگ نگاره (منتشر شده در دست است و منتشر نشده) که نوید پراکندگی بیشتر این هنر باستانی را در استان می دهد. یکی از این مناطق روستای ماخونیک «Makhunik» واقع در بخش سر بیشه است. این روستا از نظر مردم شناسی دارای اهمیت زیادی است و در سال ۱۳۷۷ مورد تحقیق مردم شناسان قرار گرفت. در خلال انجام پژوهش مردم شناسی، تعدادی سنگ نگاره بر سطح سنگی عمودی در فاصله دو کیلومتری شرق روستا شناسایی شد. این سنگ نگاره ها با روش هایی از جمله وارد آوردن ضربه بر سطح سنگ و بر داشتن رویه سنگ، خراش سطح سنگ و همچنین روشی مشابه قلمزنی ایجاد شده اند. نقوش مذکور شامل گونه های حیوانی، از جمله بز و یک مورد نقشی مشابه شیر؟، نقوش گیاهی شامل درخت سرو، کتیبه هایی به خط کوفی و گروه دیگر نقوش هندسی و علایم و نشانه ها است. در مورد تاریخ ایجاد این نقوش نظر دقیقی داده نشده است ولی با توجه به مشابهت برخی از آنها با نقوش استیلیزه لاخ مزار، این گونه نقوش قدیمی تر از سایرین معرفی شده است (بر آبادی و شعیبی،۱۳۸۴: ۴۳-۵۲) ، لازم به ذکر است که باید نقاطی مانند تنگل استاد«Tangal-e-ostad»، سماد«Samaad»و خزان«Khazan» را نیز به مجموعه های خراسان جنوبی افزود. گرچه این مناطق نیاز به بررسی دقیق دارند ولی می توان بر اساس گزارشات محدودی که وجود دارد به آنها اشاره کرد. نقوش صخره ای لاخمزار بیرجند. (لباف خانیکی و بشاش،۱۳۷۳: ) (تصویر۲-۴۱ )
در استان خراسان رضوی و دشت توس، سنگ نگاره های متعددی شناسایی شده است. دشت توس در حوزه آبریز کشف رود قرار دارد که از دیر باز مورد توجه باستان شناسان قرار داشته است. سنگ نگاره هایی که در این منطقه شناسایی شده همان شیوه های سبکی سایر سنگ نگاره ها را از نظر استیلیزه بودن و موضوع دارا می باشند و نقوش شامل صحنه هایی از شکار و نقوش منفرد انسانی و حیوانی هستند. در یک نمونه خالص نقش یک بز کوهی به طول ۲/۱ متر و ارتفاع ۵/۱ متر قرار دارد که از نظر اندازه در نوع خود کم نظیر است. سایر نقوش شامل اسب، شتر، سگ سانان، یوزپلنگ و گوزن است اما بز کوهی از عمومی ترین نقوش این مجموعه ها می باشد. (بختیاری شهری ، ۱۳۸۸: ۲۱-۴۳)
جنوب شرقی ایران شامل استان های کرمان و سیستان و بلوچستان، دارای نقوش ارزنده صخره ای می باشند. در استان کرمان سنگ نگاره های کمتری شناسایی شده اما بلوچستان از این نظر یک منطقه نو شناخته ای است که دارای تنوع و تعداد قابل توجهی است. بیشترین گزارشاتی که از استان کرمان در دست است، مربوط به دو نقطه سیرجان و شهر بابک است. در مناطق مذکور نقوشی در گونه های انسانی و جانوری، گیاهی، هندسی و نمادین وجود دارد و همچنین یک نقش خاص که احتمالا طرحی از یک معماری است، در تپه شاه فیروز سیرجان شناسایی شده. (فرهادی،۱۳۷۶: ۱۲-۱۹) (تصویر۲-۴۲)
بهترین نمونه صخره نگاری ها در سراوان قرار دارند. از دره هایی که در تخته سنگ های آن نقوش به چشم می خورند «دره نگاران» واقع در بخش جالق سراوان است که اولین بار توسط محمد حیدری مورد بررسی قرار گرفت. سنگ نگاره هایی در اطراف شهر گشت «Gosht» پراکنده می باشند. (مرادی و سرحدی، ۱۳۸۹، چاپ نشده)
در شهرستان سرباز و در ارتفاعات دهستان مینان«Minan» در شرق بخش مرکزی، چند نمونه سنگ نگاره در امتداد هم وجود دارد که اولین بار توسط نوذر حیدری در سال ۱۳۸۸ شناسایی شدند. این سنگ نگاره ها با دو تکنیک متفاوت نقر و خراش ایجاد شده اند. این شخص در شهرستان خاش نیز همچنین تعدادی مجموعه سنگ نگاره را شناسایی کرده است.
علاوه بر مناطق گفته شده در بخش های جنوبی تر بلوچستان، و در شهرستان نیکشهر، در سه بخش قصر قند، تبت و مرکزی تعدادی سنگ نگاره وجود دارد که توسط روح الله شیرازی بدست آمده اند.(شیرازی ،۱۳۸۷ و۱۳۸۱، چاپ نشده) (تصاویر۲-۴۳_ ۲-۴۴)
این فصل بر آن است که موقعیت جغرافیایی، پوشش گیاهی و حیوانی استان و موقعیت مناطق، را مورد بررسی قرار دهد و همچنین به شرح نقوش مربوط به هر منطقه خواهد پرداخت، در انتها برای تفکیک موضوع و تکنیک نقوش جداولی تهیه شده است.
۳-۱ موقعیت استان لرستان
استان لرستان سرزمینی است کوهستانی با وسعتی نزدیک به سی هزار کیلومتر مربع در جنوب غربی ایران و در محدوده میانی جبال زاگرس. این استان از شمال به استان مرکزی (شهرستان خمین و اراک) و استان همدان (شهرستان ملایر و نهاوند) از جنوب به استان خوزستان و چهار محال بختیاری، از شرق به استان اصفهان (شهرستان های فریدن و گلپایگان) و از غرب به استان های کرمانشاه و ایلام محدود است.
«حدود ۸۵ درصد مساحت لرستان را رشته کوه های نسبتاً موازی و پراکنده فرا گرفته اند». (گروهی از کارشناسان،۱۳۷۰: ۱۳) دشتهای محدود استان و دره های عمیق آن بینابین ستیغ برکشیده این کوه ها واقع گردیده است. مجموع این عوارض طبیعی سه ناحیه بارز آب و هوایی را پدید آورده است:
الف) ناحیه سرد کوهستانی در مناطق بیش از ۱۴۰۰ متر از سطح دریا شامل شهرستانهای بروجرد، ازنا، الیگودرز، الشتر و نور آباد.
ب) ناحیه معتدل مرکزی با سطح ارتفاع نسبتاً کمتر از سطح دریا شامل شهرستانهای خرم آباد، کوهدشت و بخش چگنی.
ج) ناحیه گرم جنوب در برگیرنده بخش پلدختر و قسمتهایی از شهرستان کوهدشت و بخش پاپی.(غضنفری، همان: ۲)
وسعت مراتع لرستان
وسعت مراتع لرستان ۲۵۰/۱ هزار هکتار و مساحت جنگلهای آن حدود ۷۵۰ هزار هکتار است که بیشترین آن از نوع بلوط و دیگر درختان جنگلی نظیر زالزالک، پسته وحشی، مازو، گلابی وحشی، شن، تاک، ارجن، نارون، گیلاس وحشی ترنجبیل و ارغوان تشکیل شده است.
غیر از درختان جنگلی انواع نباتات دارویی و معطر از قبیل گل گاو زبان، خاکشیر، گل ختمی، آویشن، عناب، ترنجبین، هلیله، ریحان، گل بنفشه، پر سیاوش، کاسنی، گل محمدی،گل سرخ،شقایق،بید مشک، لاله، زنبق، شیرین بیان، و نرگس در استان می روید و همچنین نباتات خوراکی از قبیل پاقزان، پینه، پیشوک، زرشک، کنگر وحشی، ریواس، حاجی بیان، فرفیون (شیرین شیرک) پونه و نعنا نیز بدست می آید.
پوشش جانوری لرستان
جانوران لرستان به لحاظ شرایط مساعد زیست محیطی از تنوع خاصی بر خوردار بوده و جانورانی نظیر خرس قهوه ای، گرگ، گراز، کفتار، روباه، شغال، کل، بز، قوچ، آهو، پلنگ، خدنگ و پرندگانی همچون لک لک، حواصیل، غاز، درنا، مرغابی، عقاب، سار سینه پشت گلی، (ارملیچ) در آن یافت می شود. آبهای استان دارای انواع ماهیهای مختلف از جمله زرد ماهی ، قزل آلا، کپور و رنگین کمان است. انواع این ماهی ها در دریاچه گهر ، تالابهای پلدختر (شیر- گری جمجمه) مسیر رودخانه کشکان سزار قابل دسترسی می باشد. آنچه مسلم است در زمان های قبل مثلاً پارینه سنگی، حیواناتی از جمله گوزن نیز در منطقه وجود داشته که بعد ها تصاویر آنها را روی صخره ها یافتیم. گوزن یکی از حیوانات بومی ایران و منطقه می باشد که هم اکنون بسیار کمیاب است.
۳-۲ شرح، موضوع، اندازه و رنگ نقوش
در این قسمت به معرفی مناطق مورد مطالعه پرداخته، سپس هر تصویر از نظر موضوع، اندازه و رنگ شرح داده خواهد شد.
۳-۲-۱ دوشه
غار دوشه، یکی از غارهای تاریخی استان لرستان است که در روستای «کرشوراب» از توابع بخش چگنی خرم آباد واقع شده است. برای ورود به غار باید از غرب «تنگه دوشه» به بالای کوه صعود کرد. ارتفاع سقف تا کف غار در حدود پنج متر است. داخل آن به شکل دایره منظم است که انحنای این غار در دره آرش «الشتر» واقع شده و در گویش محلی به «مرسمسا» مشهور است. طول غار نزدیک به ۷۰ متر، عرض دهانه آن ۶ متر ، پهنای داخل آن ۷ متر و بلندی دهانه آن ۷۰/۳ متر است.
بر دیواره مسطح این غار، حدود ۱۱۰ نقش با رنگ سیاه نقاشی شده است. بر دیوار غربی آن نیز بجز نقش های یاد شده، دو کتیبه وجود داشته که یکی از آنها به کلی از بین رفته و نیمی از دیگری نیز محو شده است. و تقریباً چیزی از آن قابل تشخیص نیست. در دهانه حفره های انتهای غار، استخوان های انسان و حیوان و سفال های شکسته یافت شده است.
نقوش این غار گویا تر از نقوش غار های میر ملاس و همیان می باشند، ولی شاید به دیرینگی آنها نباشند با این فرق که نگاره های دو غار اخیر با رنگ های سیاه و قرمز ، حتی یک نقش نیز با رنگ زرد نقاشی شده اند. دیوارنگاره های غار همیان به نسبت دوشه پرکارترند و ظرافت بیشتری در ترسیم آنها به کار رفته است.